Azerí

De Uiquipedia

L'idioma azerí, tamién nomáu azerbayanu, ye l'idioma oficial d' Azerbaiyán. Los falantes d'esti idioma denomenlu azərbaycanca. Presenta varios dialeutos falaos en dellos países vecinos como Irán, Rusia (nel Daguestán), Xorxa, Irak y Turquía. S'estima qu'ente 20 y 50 millones de persones falen azerí. Ye una llingua altáica, de la rama Oghuz, mui relacionada col turcu ya influyenciada pol persa y l'árabe.

[editar] Nomenclatura

Demientres el períodu anicial de la República d'Azerbaiyán, l'idioma denomabase "Türk dili" ("turcu"), pero dende 1994 s'usa'l nome "Azərbaycan dili" ("azerí"). En munches partes d'Irán denominase al azerí turki o torki, nomando al turcu turcu d'Estambul. Dellos espertos considerenlu un dialeutu del turcu, anque'l códigu ISO denomalu "azerí".

[editar] Hestoria ya Evolución

L'autor medieval Ibn al-Nadim, na so obra Al-fihrist, menciona que nes zones de l'antigua Persia, incluyíu'l tarritoriu de l'actual República d' Azerbayán, falabase una llingua estremada. Asina, citase les llingües de raigañu iraní: fahlavi (pahlavi), dari, juzi, farsi (persa), y seryaní.

El dari, que xurdió na zona este d'Irán, sedría la llingua emplegada nes Cortes Reales. El parsi sedría la llingua llariega de la relixón zoroástrica.

Los estudios etimolóxicos apunten que los dialeutos qu'anguañu se falen nes rexones de Bakú, Jaljal y Semnan xurdieron d'una llingua común.

Se creye que la mena turca que presenta anguañu l'azerí sostituyó al pahlavi demientres l'aporte de los pueblos turcos.

[editar] Lliteratura

La lliteratura clásica azerí xurdió nel sieglu XI, basada nos dialeutos Tabriz y Shervan. La lliteratura moderna d'Azerbaiyán ta basada nel dialeutu shervaní, demientres que n'Irán basase nel tabrizí. En 1875 espublizóse'l primer periódicu n'azerí, Əkinçi. Demientres el períodu soviéticu, l'azerí foi emplegáu comu llingua franca ente tolos pueblos d'etnia turca qu'habitaben la Unión Soviética.

En metanes del sieglu XIX s'enseñaba nes escueles de Bakú, Gandja, Saki, Tbilisi, y Ereván. Dende 1845 pue estudiase na Universidá de San Petersburgo, Rusia.

[editar] Alfabetos

Oficialmente, l'azerí usa l'alfabetu llatinu anque l'alfabetu cirílicu ta ampliamente difundíu. Hai correspondencia dafechu ente los dos alfabetos, que da al cirílico un orde estremáu de lo que ye vezu:

Aa Аа, Əə Әә, Bb Бб, Cc Ҹҹ, Çç Чч, Dd Дд, Ee Ее, Ff Фф, Gg Ҝҝ, Ğğ Ғғ, Hh Һһ, Xx Хх, Iı Ыы, İi Ии, Jj Жж, Kk Кк, Qq Гг, Ll Лл, Mm Мм, Nn Нн, Oo Оо, Öö Өө, Pp Пп, Rr Рр, Ss Сс, Şş Шш, Tt Тт, Uu Уу, Üü Үү, Vv Вв, Yy Јј, Zz Зз.

Fasta 1929, namái s'usó l'alfabetu árabe. Ente 1929 y 1938 usóse l' alfabetu llatinu anque de mena estremada a la que s'emplega güei. A magar d'esi añu y fasta 1991 usóse l'alfabetu cirílicu. Dende esi añu y dica anguañu hebo un lentu periodu de transición al alfabetu llatinu. Los falantes d'azerí n' Irán continúen emplegando l'alfabetu árabe.

Si ta escrito n'alfabetu llatinu, les pallabres foriates tornense a la so propia pronunciación. Por exemplu: "Bush" escribese "Buş", y "Schröder", "Şröder".