Qo`qon Xonligi

Vikipediya, ochiq ensiklopediya

18 asr boshida Ashtarxoniylar xonligida hukm surgan siyosiy inqiroz sharoitida Farg`ona Buxorodan ajralib chiqadi. Markazi Qo`qonda joylashgan mustaqil davlatga dastavval hojalar, keyin Ming xonlar sulolasi hukmronlik qila boshlaydi. Xonlik o`z tarkibiga Namangan, Qo`qon, Andijon va Marg`ilon viloyatlarini kiritdi. Birinchi hukmdor etib o`zbeklarning Ming qabilasidan Shohruhbiy e'lon qilindi. 1721/22 yillar Shohruh amirlarning ba'zi guruhlari o`rtasidagi nizolar oqibatida halok bo`ladi. Uning o`g`li Abdurahimbiy (1721/17-1733yy.) Xo`jand va Andijonni xonlikka qo`shib oldi, Samarqand, Kattaqo`rg`on, Jizzaxni ishg`ol qildi. Uning akasi Abdukarim (1733-1747/48yy.) hukmronligi davrida O`sh zabt etildi. Keyingi yigirma yillik hukmdorlarning tez-tez almashib turishi bilan ajralib turadi. 1770 yil Qo`qon zodagonlari Norbo`tani (1770-1800yy.) hukmdor deb e'lon qilishdi. U Chust, Namangan va Xo`jand hukmdorlarining ajralib chiqishga bo`lgan harakatlarini bosishga muvaffaq bo`ldi. Norbo`tabiy Toshkentga ham qo`shin yuboradi, lekin shaharni bo`ysindira olmaydi. Norbo`tabiy davrida nisbatan siyosiy osoyishtalikka erishildi, bu esa o`z navbatida iqtisodiy taraqqiyotga yo`l ochdi. Sug`orish tizimi kengaytirildi, yangi madrasalar, jumladan, Mir madrasasi bunyod etildi. Norbo`taning o`g`li Olimbek (1800-1809yy.) Qo`qonning siyosiy mavqeini sezilarli tarzda ko`tardi. Olimxon hokimiyatni markazlashtirishga bo`lgan harakatlarida o`zi tog`li tojiklardan tashkil qilgan yollanma qo`shinga suyandi. U Toshkent va Farg`onani bo`ysintirdi, O`ratepaga bir necha marta yurish qildi. Uyushtirilgan suiqasd oqibatida Olimxon o`ldiriladi va taxtga uning akasi Umarxon (1809-1822yy.) ko`tariladi. U Buxoro amiri Haydar bilan shartnoma tuzdi va Sirdaryoning quyi oqimigacha bo`lgan yerlarni saltanatiga qo`shib oldi. Toshkent, Buxoro va Xiva yo`llari kesishgan joyda u Oqmachit istehkomini bunyod qildi. "Musulmonlar amiri"-"amir ul muslimin" unvonining sohibi bo`lmish Umarxon o`z nomidagi tangalarni zarb etgan. Uning hukmdorligi chog`ida Qo`qonda ham Buxoro xonligidagi kabi ma'muriy tizim joriy etilgan. Umarxonning merosxo`ri etib uning 12 yoshli o`g`li Muhammad Ali (Madali) (1822-1842yy.) tayinlandi. Madali hukmronligini otasi zamonida ham unga yoqmagan kishilarni qatl qilishdan boshladi. U Sharqiy Turkiston va Qashqarga bir necha muvaffaqiyatli yurishlarni amalga oshirdi, Oloy tog` tizmasi ortidagi tojiklarni bo`ysindirishga erishdi. Uni tilyog`machilar "g`ozi"(e'tiqod yo`lidagi kurashchi) deb atashsada ruxoniylar dinni bulg`agan va xudodan qaytgan kishi, deya hisoblashar edi. Xon g`animlari Buxoro amiriga shikoyat yo`lladilar. 1840 yil amir elchisi orqali Qo`qonga otasining xotini bilan nikoh tuzganligi uchun Madalixonni kofir deb e'lon qilgan fatvoni jo`natdi. Shundan so`ng Madalixon Buxoroga qarshi urush harakatlarini boshladi, biroq mag`lubiyatga uchragach, o`zining Buxoro tobeligini tan oldi va amirlik foydasiga Xo`janddan voz kechdi. 1842 yil amir Nasrullo Qo`qondni zabt etib, xonlikni Buxoroga qo`shib oldi. Madalixon qatl etildi va tez orada Toshkent ham qo`lga kiritildi.