Gramatyka języka esperanto
Z Wikipedii
Gramatyka języka esperanto ujęta została w 16 reguł, zawartych w Fundamento de Esperanto.
Spis treści |
[edytuj] Rzeczowniki
Rzeczowniki tworzy się dodając do tematu sufiks -o. Wszystkie morfemy sufiksowe należy umieścić przed sufiksem -o.
Rzeczowniki odmieniają się przez liczby i przypadki. Odpowiednie sufiksy to:
Mianownik | Biernik | |
---|---|---|
Liczba pojedyncza | -o | -on |
Liczba mnoga | -oj | -ojn |
[edytuj] Przymiotniki
Przymiotniki tworzy się dodając do tematu sufiks -a. Przymiotniki odmieniają się przez liczby i przypadki, przy czym obowiązuje zgodność rzeczownika określanego z przymiotnikiem określającym.
Mianownik | Biernik | |
---|---|---|
Liczba pojedyncza | -a | -an |
Liczba mnoga | -aj | -ajn |
[edytuj] Przysłówki
Przysłówki tworzy się sufiksem -e. Przysłówki kierunku mają biernik na -en. Oznacza on w tym kierunku. Np. nordo - północ geograficzna, norde - na północy, norden - na północ.
Istnieje też grupa przysłówków specjalnych, bez końcówki, np. nun - "teraz".
[edytuj] Stopniowanie przymiotników i przysłówków
Stopień wyższy tworzy się słowem pli stawianym przed przymiotnikiem lub przysłówkiem. Stopień najwyższy słowem plej.
[edytuj] Liczby
W esperanto są dwie liczby - pojedyncza i mnoga.
Rzeczowniki zbiorowe tworzy się morfemem sufiksowym -ar-. Np. arbo to drzewo, arboj - drzewa, a arbaro to zbiór drzew traktowany jako całość (czyli las), junulo to młody człowiek/chłopak, junuloj - młodzi chłopcy, a junularo to młodzież.
[edytuj] Osoby
Są 3 osoby - pierwsza, druga i trzecia. W zaimkach drugiej osoby nie ma rozróżnienia na liczbę pojedynczą i mnogą.
[edytuj] Rodzaje
[edytuj] Zaimki osobowe
Podstawowe zaimki osobowe to:
Liczba pojedyncza | Liczba mnoga | |
---|---|---|
1 osoba | mi | ni |
2 osoba | vi | |
3 osoba, rodzaj męski | li | ili |
3 osoba, rodzaj żeński | ŝi | |
3 osoba, rodzaj nijaki | ĝi | |
zaimek zwrotny (odpowiednik polskiego się) | si | |
zaimek nieokreślony | oni |
Zaimki, podobnie jak rzeczowniki, odmieniają się przez przypadki. W bierniku dodaje się -n.
Stosuje się także inne zaimki:
- ci (ty) - zaimek drugiej osoby liczby pojedynczej zaproponowany przez Zamenhofa, rzadko używany
- Zaimki dzierżawcze tworzy się dodając jedną z końcówek przymiotnika (-a, -an, -aj lub -ajn).
- Zaimek nieokreślony oni używa się w zwrotach typu "nie wolno palić" (oni ne rajtas fumi)
[edytuj] Przedimek określony
Przedimek określony to la. Jego użycie jest dość dowolne jedynie dla początkujących esperantystów. (Zobacz: Przedimek w języku esperanto).
[edytuj] Liczebniki
Podstawowe morfemy liczebnikowe to:
0 | nul |
1 | unu |
2 | du |
3 | tri |
4 | kvar |
5 | kvin |
6 | ses |
7 | sep |
8 | ok |
9 | naŭ |
10 | dek |
100 | cent |
1000 | mil |
Liczebniki główne formuje się przez sklejanie, wg zasad:
- nie ma potrzeby stawiać unu przed dek, cent czy mil
- dziesiątki (X0) tworzy się sklejając morfemy X + dek, np. 20 = dudek
- setki (X00) tworzy się sklejając morfemy X + cent, np. 200 = ducent
- tysiące (X000) tworzy się sklejając morfemy X + mil, np. 2000 = dumil
- dla liczb tysięcy od 1 do 999, konstruuje się liczbę tysięcy, po czym stawia się morfem mil, np 120 000 = cent dudek mil
- skleja się kolejne morfemy od odpowiadającego największej do odpowiadającego najmniejszej liczbie, np. 123 = cent dudek tri
- miliony i wyższe liczby konstruuje się za pomocą rzeczowników miliono, miliardo itd.
[edytuj] Czasowniki
W esperanto występują 3 czasy proste, bezokolicznik i tryb rozkazujący i przypuszczający.
Czas teraźniejszy | -as |
---|---|
Czas przeszły | -is |
Czas przyszły | -os |
Bezokolicznik | -i |
Tryb rozkazujący | -u |
Tryb przypuszczający | -us |
Imiesłowy tworzy się morfemami sufiksowymi:
Strona czynna | Strona bierna | |
---|---|---|
Czas teraźniejszy | -ant- | -at- |
Czas przeszły | -int- | -it- |
Czas przyszły | -ont- | -ot- |
Czasy złożone i stronę bierną tworzy się za pomocą czasownika posiłkowego być (estas) i odpowiedniego imiesłowu. Dopełnienie bliższe w stronie biernej oznacza się słówkiem de: Można połączyć obie te formy w jedną, bez używania esti:
- "To będzie zrobione" = tio estos farita lub tio faritos.
- "Pies goni kota" = hundo postkuras katon
- "Kot jest goniony przez psa" = kato estas postkurata de hundo lub kato postkuratas de hundo
[edytuj] Zaimki i przysłówki specjalne
Dużą grupę zaimków tworzy się systematycznie. Zaimki te są odmienne. I tak zaimki na -a odmieniają się jak przymiotniki, na -u i -o jak rzeczowniki, na -e przyjmują też formę kierunku -en.
Zaimki wskazujące mają domyślnie formę dalszą (tio = "tamto"). Formę bliższą tworzy się dodając słowo ĉi przed lub po zaimku, np. tio ĉi = "ten".
Wiele z tych zaimków nie ma odpowiedników w języku polskim, zostało więc podane przybliżone tłumaczenie.
Nieokreślone I- | Pytające i względne KI- | Wskazujące TI- | Upowszechniające ĈI- | Przeczące NENI- | |
---|---|---|---|---|---|
osoba oraz zaimki wyboru -U | ktoś IU | kto KIU | tamten TIU | wszyscy ĈIU | nikt NENIU |
cecha -A | jakiś IA | jaki KIA | taki TIA | każdego rodzaju ĈIA | żaden, żadnego rodzaju NENIA |
rzecz -O | coś IO | co KIO | tamto TIO | wszystko ĈIO | nic NENIO |
przynależność -ES | czyjś IES | czyj KIES | tego TIES | należący do wszystkich ĈIES | niczyj NENIES |
miejsce -E | gdzieś IE | gdzie KIE | tam TIE | wszędzie ĈIE | nigdzie NENIE |
sposób -EL | jakoś IEL | jak KIEL | w ten sposób TIEL | każdym sposobem ĈIEL | w żaden sposób NENIEL |
czas -AM | kiedyś IAM | kiedy KIAM | wtedy TIAM | zawsze ĈIAM | nigdy NENIAM |
ilość, nasilenie -OM | ileś IOM | ile KIOM | tyle TIOM | każdą ilość ĈIOM | nic, żaden, wcale NENIOM |
przyczyna -AL | z jakiegoś powodu IAL | dlaczego KIAL | dlatego TIAL | z każdego powodu ĈIAL | bez powodu NENIAL |
[edytuj] Imiona i nazwy własne
Imiona męskie kończą się na -o, żeńskie na -a.
Zdrobnienia imion męskich konstruuje się ucinając je po dowolnej sylabie i dodając -ĉjo. Np. Johano na 'Joĉjo'.
Zdrobnienia imion żeńskich analogicznie z końcówką -njo. Np. Maria na Marinjo lub Manjo.
Czasem używa się też tych zasad do zdrabniania rzeczowników. Np. paĉjo = "tatuś", panjo - "mamusia".
[edytuj] Pytania
Pytania tworzy się za pomocą zaimków ki-. Tam, gdzie wymagana jest odpowiedź tak lub nie, stosowane jest słowo ĉu (czy) na początku: Ĉu vi parolas esperante?. Odpowiada się jes (tak) lub ne (nie).
[edytuj] Zobacz też
[edytuj] Linki zewnętrzne
Międzynarodowe języki pomocnicze
Basic English • damin • erilo • esperanto • europanto • folkspraak • glagolica • glosa • idiom neutral • ido • interlingua • latina sine flexione • lingua franca nova • meżduslavianski jezik • migowy • novial • occidental • proslava • romanica • ruslavsk • signuno • slovio • solresol • volapük
Języki logiczne i filozoficzne
láadan • loglan • lojban • ro • toki pona
Języki fikcyjnych światów i ludów
języki Śródziemia • języki północnosłowiańskie
aurebesh • brithenig • enochiański • klingoński • nadsat • nowomowa • simski • Starsza Mowa • wenedyk • wysokoislandzki
Zabawy językowe
louchébem • świńska łacina • verlan