Orgaan van Jacobson

A = Oog
B = Traanklier
C = Neusholte met weefsel
D = Inwendige neusopening
E = Uitwendige neusopening
F = Uitgestoken tong
G = Ingetrokken tong
H = Orgaan van Jacobson

Het orgaan van Jacobson is het reukorgaan van slangen en sommige hagedissen zoals skinken en varanen. Ook zoogdieren als muizen en zelfs mensen hebben waarschijnlijk een dergelijk orgaan.

Het is een soort kruising tussen de menselijke reuk- en smaakorganen neus en mond, omdat zowel de tong als een soort neusweefsel betrokken zijn bij het gebruik van dit orgaan. Net als de menselijke neus heet dit type zintuiglijke waarneming met een wetenschappelijker woord een vomeronasaal orgaan; vomero verwijst naar het vomer-botje van de neus, nasaal betekent met de neus opnemen. Een andere methode is bijvoorbeeld smaak, waarbij moleculen door de tong worden waargenomen met behulp van papillen die geurreceptoren bevatten.

De werking is per diergroep iets verschillend, een zoogdier ademt lucht in en voert deze langs het orgaan van Jakobson. Bij een reptiel werkt het anders; hij steekt de tong uit waarna er geurdeeltjes op blijven 'plakken', en vervolgens stopt hij de uiteinden van de tong in een holte en strijkt deze langs het orgaan van Jakobson. Geurdeeltjes zijn in wezen niets anders dan verdampte moleculen die door de samenstelling na analyse door receptoren en verwerking door de hersenen een bepaalde herinnering bij het dier oproept. De moleculen die in de uitgeademde lucht van een prooidier zitten worden als zodanig herkend, en de jacht wordt geopend. De geur van vijanden daarentegen jaagt schrik aan en maakt het dier alerter. Door snel met de tong op en neer te bewegen, worden meer geurdeeltjes opgenomen, vandaar dat bijvoorbeeld een slang 'kwispelt' met de tong.

Het orgaan van Jacobson is hieronder schematisch weergegeven; het betreft in het voorbeeld een kop van een slang.

Zoals te zien is, is er bij slangen meer weefsel in de neusholte dan in het orgaan van Jacobson, maar dit neusweefsel heeft door de grote effectiviteit van het extra orgaan waarschijnlijk langzaam de 'geurcellen' verloren, en dient enkel voor het bevochtigen van de lucht, het is een ondergeschikt reukorgaan dat veel minder kan waarnemen. Het orgaan van Jacobson wordt bevochtigd door een uitgroeiing van de traanklier.

Bij hagedissen is de tong spits, maar bij slangen gespleten. Dit geeft slangen een veel grotere efficiëntie, omdat ze met een gepleten tong beter 'in stereo' kunnen ruiken. Ze kunnen dus waarnemen waar de geur sterker is, ofwel waar deze vandaan komt. Ook mensen kunnen dat, omdat onze uitwendige neusopening uit twee neusgaten bestaat.