Mieren

SEM-foto van een mierenkop.

Rijk:	Animalia (Dieren)
Stam:	Arthropoda (Geleedpotigen)
Onderstam:	Hexapoda (Zespotigen)
Klasse:	Insecta (Insecten)
Orde:	Hymenoptera (Vliesvleugeligen)

Familie

Formicidae

Mieren zijn meestal in kolonies levende omnivore insecten die tot de orde der vliesvleugeligen (Hymenoptera) behoren. Er bestaan bijna 12.000 soorten. Mieren hebben zich kunnen aanpassen aan zeer verschillende leefomgevingen. Waar ze voorkomen zijn mieren de dominante levensvorm op de bodem. Geschat wordt dat de totale biomassa van alle mieren groter is dan die van alle andere dieren op aarde. Omdat mieren overal ter wereld voorkomen, zijn de mieren één van de succesvolste diergroepen op aarde. Zo bouwen vele mierensoorten hun nest in holle bomen, andere spinnen bladeren aan elkaar om een nest te maken. De zilvermier woont in de woestijn. De vampiermier is een agressieve soort die in het gebied rond de Amazone voorkomt. In Zuid-Europa woont de kolfkopmier in galappels. Mieren worden ook als huisdier gehouden, we noemen de leefomgeving waar mieren in worden gehouden een formicarium.

[bewerk] Variatie

Bij mieren bestaat er een grote variatie in de volgende eigenschappen:

de grootte van de kolonie. Deze kan soms uit enkele, soms uit miljoenen mieren bestaan.
de afmeting van mieren die in dezelfde kolonie leven.
de grootte van verschillende lichaamsonderdelen van mieren.
de complexiteit van de mierenmaatschappij. Bij sommige mierensoorten bestaat er een grote arbeidsverdeling.

[bewerk] Kenmerken

De Oecophylla smaragdina-koningin is overwegend groen.

De meeste soorten mieren zijn zwart of bruin, maar ook gele, rode en groene soorten komen voor. Een mier heeft voelsprieten op zijn kop waarmee gecommuniceerd wordt. Zoals alle insecten hebben mieren een in drieën verdeeld lichaam en drie paar pootjes. Mieren hebben relatief lange pootjes, waarmee ze snel kunnen lopen. Niet bij alle insecten is deze driedeling van bovenaf gemakkelijk zichtbaar, zoals kevers en wantsen, maar bij mieren zijn de kop, het borststuk en het achterlijf altijd duidelijk zichtbaar. Sommige rovende geleedpotigen, zoals sommige wantsen maar ook spinnen, lijken sprekend op mieren om zo ongestoord op mieren te jagen zonder dat de andere mieren dat merken.

[bewerk] De mierenmaatschappij

In een mierenmaatschappij worden de volgende groepen onderscheiden:

de koningin (bij een aantal soorten komen er meerdere voor per kolonie.)
de werksters (die ook weer onderverdeeld zijn in verschillende typen, zoals soldaten, larvenverzorgers, etc.)
de mannetjes (die enkel en alleen dienen voor de voortplanting en daarna spoedig sterven.)

In principe zijn alle werksters steriele dochters van de koningin, en de instandhouding van haar genen is voor het overleven van de kolonie in evolutionair opzicht het enige wat telt. De aanvankelijk gevleugelde koningin verliest na de bruidsvlucht haar vleugels en begint een nieuwe kolonie met vleugelloze werksters.

Parasolmieren

Werksters hebben daarnaast vaak nog verschillende functies in de mierenmaatschappij:

soldaten die het nest beschermen of aanvallen uitvoeren
verkenners die foerageren om voedsel te vinden
verzorgers van de larven
luizenkwekers die luizen als soort 'koeien' houden (bijvoorbeeld bij de gele weidemier)
opslagvaten (honingpotmieren)
slavenhalers en -houders
voedselmakers.

Sommige werksters leggen eieren die door anderen worden opgegeten. Als deze eieren wel uitkomen (gebeurt maar af en toe, bij enkele soorten) komen er mannetjes uit.

Hun lichaamsbouw is vaak aangepast aan de speciale functies die ze uitvoeren. Daar ligt geen genetische variatie aan ten grondslag, deze wordt meestal bepaald door het soort voedsel dat ze als larve krijgen.

Een kolonie mieren kan behalve als een verzameling individuen ook worden beschouwd als een 'superorganisme' dat een aantal gedragingen vertoont die niet kunnen worden voorspeld door naar de gedragingen van de individuele mieren te kijken, wat naar analogie met bijen (ook vertegenwoordigers van de vliesvleugeligen) wel 'bijenkorfintelligentie' (hive intelligence) wordt genoemd. Het lijkt dan haast alsof ze op een intelligente manier worden aangestuurd.

[bewerk] Communicatie en gedrag

Mierencommunicatie verloopt hoofdzakelijk door middel van chemicaliën, namelijk feromonen. Communicatie door feromonen is bij mieren mogelijk meer ontwikkeld dan bij andere Hymenoptera, omdat de meeste mieren rechtstreeks contact hebben met de grond onder hun poten. Op die manier kan een voedselverzamelaar die voedsel vindt op de weg naar huis, een spoor op de grond achterlaten, dat andere mieren kort daarna zullen volgen. Wanneer zij terugkeren naar huis, versterken ze het feromonenspoor verder, zodat nog meer mieren het zullen volgen, totdat de voorraad is uitgeput. Het feromonenspoor wordt dan niet verder versterkt en vervaagt langzaam. Een verpletterde mier kan ook een alarmferomoon afgeven, dat in hoge concentratie nabije mieren tot een furieuze aanval aanzet. In lagere concentraties trekt het de andere mieren gewoon aan. Sommige mieren gebruiken zogenaamde propagandaferomonen om hun vijanden in verwarring te brengen.

Zoals andere insecten, kunnen mieren met hun voelsprieten 'ruiken'. Deze zijn erg beweeglijk, met een duidelijk 'ellebooggewricht' na het eerste segment (de scapus). Doordat een mier twee voelsprieten heeft, voorzien ze de mier van informatie over zowel intensiteit als richting. Feromonen worden ook vermengd met voedsel uitgewisseld tussen mieren, dit heet ook wel trophallaxis. Op die manier krijgen de mieren informatie over elkaars gezondheid en over hun voeding. Mieren kunnen ook detecteren tot welke takengroep een andere mier behoort (bijvoorbeeld voedsel voorzien of het nest onderhouden). De koningin geeft vaak een speciaal feromoon af dat door het nest circuleert, doet ze dat niet, zullen de mieren nieuwe koninginnen beginnen te kweken wegens gebrek aan koningin.

Mieren vallen aan en verdedigen zichzelf door te bijten, en bij vele soorten ook door te steken. Sommige soorten mieren hebben gifangels, andere hebben geen angel maar spuiten mierenzuur in een bijtwondje. In Maleisië komen mieren voor die als ze worden aangevallen exploderen door hun maagmembraan te laten springen, waarbij de aanvaller soms ook te gronde gaat.¹

[bewerk] Levenswijze

Een mier 'melkt' een bladluis.

Veel soorten mieren verzamelen niet alleen voedsel, maar kweken het zelf. Men zou zelfs kunnen zeggen dat een aantal soorten aan een soort landbouw en zelfs veeteelt doet. De zwarte wegmier (Lasius niger) bijvoorbeeld zuigt graag de zoete afscheiding van bladluizen op (honingdauw), en beschermt de luizen tegen vijanden als lieveheersbeestjes met het mierenzuur. Andere soorten gaan nog verder en brengen de luizen naar ondergrondse kamers met plantenwortels. Hier kunnen de luizen ongestoord sappen zuigen en de mieren het honingdauw aftappen. Parasolmieren, vooral bekend uit het geslacht Atta, knippen delen van bladeren af en transporteren de bladeren naar het nest. Hier wordt in speciale groeikamers een bepaalde schimmel gekweekt waar de mieren van leven. Een kolonie telt al gauw 2 miljoen mieren die binnen 24 uur een boom volledig kunnen ontbladeren.

Ook sommige planten werken samen met mieren door een zoete afscheiding te produceren, zie ook mierenbroodje. Het voordeel voor de plant is dat een grotere planteneter in de bek of tong wordt gebeten door de mieren en het wel uit zijn hoofd laat terug te komen.

[bewerk] Evolutie en ontwikkeling

Recent fossiele vondsten en onderzoek op het gebied van DNA en hebben meer duidelijkheid verschaft over de evolutie van de mieren en de relaties tussen de verschillende families.

Rond het midden-Krijt (ca. 100 miljoen jaar geleden) vond er een sterke uitbreiding plaats in bos-achtige omgevingen, samenvallend met de opkomst van bloeiende planten (angiospermen). In het Paleoceen (65 tot 23 miljoen jaar geleden) bereikte de diergroep dominantie in deze ecologische niche in samenhang met de bloeiende planten. Hierna vonden afsplitsingen plaats naar andere gebieden door veranderingen in voeding en leefgewoonten.

[bewerk] Indeling

De familie mieren wordt onderverdeeld in onderfamilies;

Formicomorfe onderfamilies;
- Aneuretinae
- Dolichoderinae
- Formicinae

Zelfs slangen worden door mieren opgeruimd.

Myrmeciomorfe onderfamilies
- Myrmeciinae
- Pseudomyrmecinae

Dorylomorfe onderfamilies
- Cerapachyinae
- Ecitoninae
- Leptanilloidinae
- Aenictinae
- Dorylinae
- Aenictogitoninae

Leptanillomorfe onderfamilies
- Apomyrminae
- Leptanillinae

Poneromorfe onderfamilies
- Amblyoponinae
- Ponerinae
- Ectatomminae
- Heteroponerinae
- Paraponerinae
- Proceratiinae

Een mierenhoop in het bos.

Myrmicomorfe onderfamilies
- Agroecomyrmecinae
- Myrmicinae

Uitgestorven onderfamilies
- Armaniinae
- Sphecomyrminae
- Brownimeciinae
- Formiciinae

Onderfamilie incertae sedis
- Paleosminthurinae

[bewerk] Nederlandse mieren

In Nederland zijn meer dan 50 soorten mieren beschreven. Onder andere de Amazonemier, Behaarde rode bosmier, Diefmier, Draaigatje, Gele weidemier, Glanzende houtmier, Grasmier, Oermier, Reuzenmier, Ruwknoopmier, Stengelmier en de Zwartbruine wegmier.

[bewerk] Zie ook

[bewerk] Noten

1. Jones TH, Clark DA, Edwards AA, Davidson DW, Spande TF, Snelling RR. The chemistry of exploding ants, Camponotus spp. (cylindricus complex). J Chem Ecol. 2004 Aug;30(8):1479-92.