Improvisatie (muziek)

Jazzmusici Reggie Workman, Pharoah Sanders en Idris Muhammad spelen de improvisatie-rijke Free jazz tijdens een optreden in 1978.

In muziek is sprake van improvisatie (naar het Latijn: onvoorzien), wanneer de muziek niet of niet geheel van tevoren is vastgelegd, en door musici tijdens de uitvoering spontaan wordt verzonnen. In de muziek wordt de term improvisatie gebruikt als tegendeel van de term compositie, waarbij een muziekstuk geheel of bijna geheel is vastgelegd.

Improviseren in de beste zin is meer dan "zomaar wat fiedelen" en kan als een kunst op zich worden beschouwd. Zo is onder andere bekend, dat Bach in staat was, zesstemmige fuga's te improviseren, hetgeen het nodige muzikale rekenwerk met zich meebrengt.

In de klassieke muziek was het vroeger gebruikelijk, dat eenieder ook leerde improviseren. In de Middeleeuwen kende men het contrapunctus alla mente, waarbij over een vaste stem (cantus firmus) twee- tot driestemmig werd geïmproviseerd. In de barok bestond er de improvisatietraditie van de basso continuo, waarbij de akkoorden vaststonden, maar de exacte speelwijze aan de fantasie van de speler(s) werd overgelaten. Heden ten dage is de gemiddelde klassiek geschoolde musicus niet meer in staat te improviseren, organisten uitgezonderd, omdat daaraan tijdens hun conservatoriumopleiding in het algemeen geen aandacht wordt besteed.

Improvisatie is een wezenlijk onderdeel van de jazz, waarbij in het algemeen over een vast akkoordenschema melodisch wordt geïmproviseerd. Er bestaan ook vrijere vormen van jazzimprovisatie, zoals A love supreme van John Coltrane laat zien; Coltranes concept hier is puur melodisch thematisch van opzet. De harmonieën (de akkoorden) worden hier ook geïmproviseerd. In de free jazz ligt doorgaans niets van tevoren vast, dit is altijd spannend voor de musici, maar leidt voor het publiek niet altijd tot een bevredigend resultaat, hoewel er musici zijn, die een dergelijke chaos goed kunnen beheersen, zoals Ernst Reijseger.

Improvisatie kan ook worden beschouwd als een vorm van Instant composing, en wordt als dusdanig beoefend door muzikanten zoals gitarist Derek Bailey en saxofonist Evan Parker. Er zijn ook componisten die met behulp van bepaalde technieken vormen van improvisatie prominent hun composities opnemen, zoals Anthony Braxton. Zulke muziek is zeer moeilijk te klasseren en kan zeer uitlopend klinken, maar wordt gewoonlijk onder de noemer vrije improvisatie, of nog ruimer, onder de noemer Free music ondergebracht. Een ander voorbeeld is Keith Rowe, die gitaar met elektronica en radio combineert, en die in 1965 met John Tilbury en Eddie Prévost de invloedrijke groep AMM oprichtte.

Bekendste vertegenwoordiger van het genre in België is pianist Fred Van Hove - die in de jaren '70 samen met de Werkgroep Geïmproviseerde Muziek (WIM) het Free Music Festival inrichtte, een jaarlijks festival in Antwerpen dat nog altijd bestaat en ondertussen wordt gehuisvest in het internationaal kunstencentrum de Singel. Hij speelde in 1968 mee op het belangrijke album 'Machinegun' van het Peter Brötzman-octet, 1 van de allereerst Europese Free Jazz/impro-albums en was in 1997 cultureel ambassadeur van Vlaanderen.

In Brussel werd in 1981 'Inaudible asbl' opgericht, met als voornaamste bezielers Guy Strale (clarinet, piano) en Philippe Smeyers (contrabas, cello, gitaar). Beiden beheerden een vrij improvisatie-atelier in de Animatiehal van het Paleis voor Schone Kunsten (BOZAR) van Brussel, opgezet door de Philharmonische Vereniging, tussen 1976 en 1985. Deze collectiviteit van muzikanten verzorgt heden maandelijkse ateliers en concerten, en een jaarlijks driedaags festival te Brussel.

Muziekstijlen waarbij sprake is van improvisatie: