Guidonische lettergrepen

De Guidonische lettergrepen zijn de oud-Latijnse benamingen van de zes tonen van het hexachord, ut-re-mi-fa-sol-la, een groep van zes opeenvolgende tonen uit de diatonische toonladder.

De zes benamingen werden in de 11e eeuw bedacht door Guido van Arezzo. Pas in de 19e eeuw werd er een zevende toon aan het stelsel toegevoegd en in sommige landen de ut vervangen door do. De ontstane reeks do-re-mi-fa-sol-la-si-do noemt men vaak ten onrechte de Guidonische lettergrepen. Deze reeks heeft echter weinig te maken met de muziekleer van Guido.

Inhoud 1 Hexachorden 2 Toonladders 3 Hedendaags muziekonderwijs 3.1 Mol en kruis 4 Zie ook

[bewerk] Hexachorden

De Guidonische lettergrepen werden in de Middeleeuwen gebruikt om zangers direct van het blad te leren zingen, zonder voorstudie van het materiaal. De namen werden ontleend aan de -in die dagen overbekende- hymne Ut quaeant laxis:

Ut	queant laxis
Re	sonare fibris
Mi	ra gestorum
Fa	muli tuorum
Sol	ve polluti
La	bii reatum
Si	Sancte Ioanne
	Amen

De melodie van deze hymne begint bij iedere regel steeds een toon hoger. De zes begintonen vormen een hexachord ut--re--mi-fa--sol--la. Binnen dit hexachord omspant alleen het middelste interval mi-fa een kleine secunde, de overige intervallen omspannen steeds een grote secunde. Dit betekent dat met de invoering van deze begrippen het mogelijk werd grote en kleine secundes in de notatie van elkaar te onderscheiden. Voordien kende men alleen de letterreeks A-B-C-D-E-F-G-A. De toonafstanden konden daarin grote of kleine zijn, uit de notatie bleek dat niet. Samen met de namen van het hexachord veranderde dat. Als men bijvoorbeeld een toon 'fa' noemde was er altijd een halve stap onder die toon.

In het oorspronkelijke hexachordenstelsel van Guido waren er maar zeven hexachorden. Zij begonnen ofwel op F, C of G. Zij werden respectievelijk mollum, naturale of durum genoemd. Natuurlijk werd in vele melodieën een groter bereik dan de zes tonen van een hexachord toegepast. In het Guidonische systeem stapte men dan over van het ene hexachord op het andere. Bijvoorbeeld de sol van het ene hexachord werd de ut van het volgende. Men noemt dat muteren.

In het zeven hexachordenstelsel was er maar een noot van de reeks A-B-C-D-E-F-G-A die zowel een fa als een mi kon zijn, namelijk de B. Men noemde de twee ter onderscheiding B mollum en B durum (heden ten dage zouden we ze bes en b noemen). Men schreef de eerste met een ronde B, de tweede met een hoekige B. Onze mol- en kruistekens zijn daar van afgeleid.

Later - in de Ars Nova van na 1300 - werden ook hexachorden op andere tonen dan F, C en G toegestaan, zogenoemde fictieve hexachorden. Men gebruikte dan de ronde en vierkante B tekens om aan te geven waar hun mi of fa gelegen was. Men schreef bijvoorbeeld een ronde B (bemollum) op de lijn van de E om aan te geven dat dit de fa van een fictief hexachord was. Bij polyfone muziek konden de afzonderlijke stemmen in principe vrijelijk naar fictieve hexachorden muteren. Het is dus heel goed mogelijk dat een dergelijk 'voorteken' alleen maar bij een bepaalde stem geschreven wordt en niet bij de andere.

In de acht kerktoonsoorten konden alleen re, mi, fa of sol de grondtoon (tonica) zijn, maar in later tijden zou een nieuw toonsysteem ontstaan. Door het vrijelijk muteren werd het al snel vrij moeilijk te ontwaren wat precies de tonica was.

[bewerk] Toonladders

Met de komst van de Renaissance veranderde het denken over het toonsysteem en de gebruikte toonreeksen sterk. De muziek werd tonaal en akkoorden begonnen een steeds grotere rol te spelen. Toch werd muziek nog lange tijd met behulp van het oude hexachordensysteem onderwezen. Vele eeuwen later pas (19^e eeuw) werd de lettergreep ut door do vervangen (van dominus) en werd er een zevende lettergreep si (van de beginletters van Sancte Ioanne) aan het systeem toegevoegd. Daarmee werd het hexachordenstelsel ook in het muziekonderwijs voorgoed vervangen door een stelsel van toonladders.

Er zijn wezenlijke verschillen met het oude systeem. Iedere toonladder omvat een heel octaaf in plaats van zes tonen, en twee kleine secundes in plaats van een. In het moderne toonsysteem representeert 'Do' de tonica of grondtoon van het akkoord of van de toonladder waarin het stuk geschreven staat.

[bewerk] Hedendaags muziekonderwijs

In België, Frankrijk en ook nog wel in Zuid-Nederland worden in het muziekonderwijs de lettergreepnamen vaak gebruikt als absolute notennamen in plaats van de A t/m G-reeks: Do-Re-Mi-Fa-Sol-La-Si-Do. In het Franstalige gebied wordt nog steeds de 'Ut' gebruikt in plaats van de 'Do'.

[bewerk] Mol en kruis

Ook voor verhoogde en verlaagde tonen heeft deze methode via de Franse toepassing van de Guidonische lettergrepen een speciale benaming gevonden: de fis (verhoogde F) is bijvoorbeeld een samentrekking van fa dièse en de bes (verlaagde B) van si bémol.
Op die manier verkrijgt men de verhoogde tonen:

ais (A#), bis (B#), cis (C#), dis (D#), eïs (E#), fis (F#) en gis (G#)

en de verlaagde tonen:

as (vereenvoudiging van a-es) (A-mol), bes (B-mol), ces (C-mol), des (D-mol), es (vereenvoudiging van e-es) (E-mol), fes (F-mol) en ges (G-mol).

Men kan deze nomenclatuur verder toepassen voor dubbelverhoogde en dubbelverlaagde tonen: aisis (ais-is) (A##), enz. en voor de verlaagde tonen: ases (as-es) (A-dubbelmol), enz.

In het hedendaags muziekonderwijs en de zangkunst in het algemeen worden deze lettergrepen bij solfège-oefeningen dikwijls gebruikt, men noemt dat 'solmisatie'. De Guidonische lettergrepen zijn hierbij niet noodzakelijkerwijs gekoppeld aan een absolute toonhoogte. De Do kan liggen op de C, maar evengoed op elke andere toon. Omdat de onderlinge afstand tussen do, re, mi etc. vastligt, is daarmee ook de (absolute) toonhoogte van de overige tonen bepaald.

Het Engelse Tonic sol-la-systeem (of Tonica-Do) is een afgeleide van de Guidonische lettergrepen.

[bewerk] Zie ook

• Guidonische hand
• enharmoniek