Gerardus Mercator

Gerardus Mercator (Rupelmundanus) (Nederlandse naam: Gerard de Kremer of de Cremer) (5 maart 1512 – 2 december 1594) was een Vlaams cartograaf, instrumentenmaker en graveur, die al tijdens zijn leven als de 'Ptolemaeus van zijn tijd' beschouwd werd. Zijn ouders waren Rijnlanders uit de stad Gangelt in de hertogdom Gulik.

Mercator zag zich zelf veel meer als een wetenschappelijk kosmograaf, dan als iemand die met het maken en verkopen van kaarten zijn brood moest verdienen. Zijn productie was niet erg uitgebreid. We kennen van hem een globepaar, een vijftal wandkaarten en een onvoltooide kosmografie.

De voorbeeldfunctie die deze producten hadden voor de latere commerciële kaartmakers in de Nederlanden is dermate groot, dat we er maar aan voorbij moeten gaan dat het merendeel ervan niet in de Nederlanden, maar in de Duitse Rijnstad Duisburg vervaardigd is. Het Mercatormuseum in Sint-Niklaas toont de geschiedenis van de cartografie voor, tijdens en na Mercator. Het bezit tevens een indrukwekkende collectie aan kaarten, globes en atlassen van zijn hand.

Inhoud 1 Eerste jaren 2 Zelfstandige werken 3 Mercatorprojectie 4 Kosmografie 5 Postuum uitgegeven 6 'Atlas' 7 Trivia

[bewerk] Eerste jaren

Gerardus Mercator is in 1512 geboren in het Oost-Vlaamse Rupelmonde ten zuidwesten van Antwerpen als Gerard De Kremer. Zijn opleiding kreeg hij bij de beroemde humanist Macropedius van de 'Broeders des Gemenen Levens' in 's-Hertogenbosch, waarna hij aan de Universiteit van Leuven studeerde. Inmiddels had hij zich bekwaamd in de graveerkunst. Daarin was hij zo ervaren dat de instrumentmaker Gaspard van der Heyden hem geheel of gedeeltelijk de koperplaten voor de nieuwe aard- en hemelglobe van Gemma Frisius liet graveren. Deze beide werken, die omstreeks 1537 verschenen, zijn de oudst bekende van Mercator.

[bewerk] Zelfstandige werken

Spoedig na dit werk 'in dienstverband' bij zijn leermeester, publiceerde Mercator zelfstandig kort na elkaar een wandkaart van het Heilige Land, Amplissima Terrae Sanctae Descriptio (6 bladen, 1537), een kleine wereldkaart in hartvormige projectie, Orbis Imago (1538), en een wandkaart van Vlaanderen Exactissima Flandriae Descriptio (9 bladen, 1540); in dat laatste jaar publiceerde hij bovendien een boek over het cursieve schrift, Literarum latinarum, quas italicas, cursoriasque vocant, scribendarum ratio, dat bestaat uit 52 bladen in houtsnede.

Mercator was de eerste die het cursieve schrift 'italic' op landkaarten toepaste. Dit verfraaide het kaartbeeld zodanig, dat het tot in de 19e eeuw gebruikelijk is gebleven plaatsnamen op kaarten cursief te schrijven.

In 1541 volgt een aardglobe. Dan horen we een tijdje niets van hem op cartografisch gebied. Mercator had problemen met de overheid en werd onder meer beschuldigd van ketterij. Eerst in 1551 volgt een nieuwe uitgave, een hemelglobe als partner bij de aardglobe.

[bewerk] Mercatorprojectie

Uit de Duisburgse periode kennen we slechts drie wandkaarten:

• Europæ descriptio, de wandkaart van Europa uit 1554 in 15 bladen (159 x 132 cm). Met het verschijnen van deze kaart werd het reeds lang achterhaalde Ptolemaeïsche kaartbeeld op verregaande wijze verbeterd. De onderlinge positie van de Europese landen is voor het eerst op juiste wijze weergegeven. Anderhalve eeuw lang zou Mercators kaart van Europa een voorbeeld blijven.
• Angliæ, Scotiæ et Hiberniæ nova descriptio, een wandkaart van de Britse eilanden in acht bladen uit 1564.
• Nova et aucta orbis terræ descriptio ad usum navigantium emendate accommodata, 1569, de grote wandkaart van de wereld in 21 bladen met een totaalformaat van 134 x 212 cm.

Deze laatste kaart kan met recht Mercators meesterwerk worden genoemd. Het is een van de eerste kaarten waar een projectie van het wereldbeeld is toegepast zonder hoekvervorming.

Wat is het geval? Het is onmogelijk om het bolvormige oppervlak van de aarde op een plat vlak af te beelden, te projecteren, zonder dat er vervormingen optreden.

Op drie manieren kan het kaartbeeld vervormd zijn: wat betreft oppervlakte, vorm en afstand. Een kaart kan slechts één van deze eigenschappen tegelijk correct afbeelden. Als bijvoorbeeld een kaart oppervlaktegetrouw is, betekent dat dat alle oppervlakten op de kaart dezelfde verhouding hebben met de werkelijkheid. De vormen en afstanden kunnen dan niet overeenkomstig de werkelijkheid zijn.

Mercator wilde zijn kaart geschikt maken voor de zeevaart. Het was daarom belangrijk dat de kompasrichtingen op de kaart met de werkelijkheid overeenstemden, er moest dus gebruikgemaakt worden van een vormgetrouwe projectie. Het grootste nadeel van zo'n projectie is dat er naar de polen toe enorme vergrotingen optreden. Hoe dichter je bij de polen komt, hoe groter de schaal. De polen zelf kunnen niet eens worden afgebeeld.

Tegenwoordig wordt wel beweerd dat Mercator deze projectie koos, omdat Europa op grotere schaal is afgebeeld dan de landen rond de evenaar. Dit is echter onzin. Hoewel hij de projectie niet zelf bedacht heeft, heeft hij er met zijn kaart wel voor gezorgd dat hij steeds meer werd toegepast. Terecht noemen we deze wijze van afbeelden van het wereldbeeld dan ook Mercatorprojectie.

[bewerk] Kosmografie

Na de uitgave van deze wandkaart legde Mercator zich meer en meer toe op de samenstelling van een kosmografie. Mercators plannen waren groots: een reusachtig kosmografisch werk over de schepping en over de oorsprong en geschiedenis van het geschapene.

De eerste ideeën daarvoor schreef hij in 1569 in de inleiding tot zijn Chronologia. De kosmografie zou gaan bestaan uit vijf delen:

1. De schepping van de wereld. Tekst postuum gepubliceerd als inleiding op de Atlas (1595).
2. Beschrijving van de hemel. Nooit verschenen.
3. Beschrijving van de landen en zeeën in drie gedeeltes:
   1. moderne geografie. De Atlas, onvoltooid, zie hierna ;
   2. Ptolemaeus' kaarten. Gepubliceerd in 1578 ;
   3. antieke geografie. Niet gerealiseerd.
4. Genealogie en politieke geschiedenis. Alleen verschenen in de vorm van de teksten bij de kaarten in de Atlas.
5. Chronologie. Gepubliceerd in 1569.

Mercators noodlot was echter zijn wetenschappelijke instelling. Hij stelde publicatie uit in de hoop dat er nieuwe informatie zou komen. Het cartografisch gedeelte van zijn kosmografie is slechts voor ongeveer de helft gerealiseerd.

Als eerste kwam zijn Ptolemaeus-uitgave uit 1578 gereed. Mercator beschouwde deze uitgave enkel en alleen als een weergave van de wereld naar de ideeën van de klassieke schrijvers. De 28 Ptolemaeïsche kaarten zijn nooit in een andere atlas geïncorporeerd – hoewel ze nog in 1730 (!) opnieuw werden uitgegeven.

Eerst in 1585, vijftien jaar na de uitgave van het Theatrum, kwam Mercator met een onvoltooide uitgave van zijn 'moderne geografie'.

Het kaartboek bevat 51 kaarten: 16 van Frankrijk, 9 van de Nederlanden en 26 van Duitsland. Van deze landen had hij de meest betrouwbare beschrijvingen in zijn bezit. Elk onderdeel heeft een eigen titelpagina: Galliae Tabulae Geographicae, Belgii Inferioris Geographicae Tabulae en Germaniae tabulae geographicae. Het geheel had nog geen titel.

In 1589 volgden 22 kaarten van Zuidoost-Europa, Italiae, Sclavoniae et Graeciae tabulae geographicae. Mercator heeft geen kans gezien zijn Tabulae Geographicae uit te breiden tot een echte wereldatlas van zo'n 120 kaarten zoals hij gedacht had.

[bewerk] Postuum uitgegeven

Een jaar na Gerards dood publiceerde zijn zoon Rumold Mercator een aanvulling met 34 kaarten. Hierin bevinden zich 29 door Gerardus Mercator gegraveerde kaarten van de ontbrekende delen van Europa (IJsland, de Britse Eilanden en de Noord- en Oost-Europese landen).

Om het geheel snel te kunnen completeren voegde Rumold er zijn eigen wereldkaart uit 1587 aan toe en liet vier kaarten van de continenten van zijn vaders grote wereldkaart uit 1569 kopiëren door zijn neven Gerardus Mercator junior en Michael Mercator, zoons van Arnold Mercator. Ook de titelpagina is een noodoplossing: het is de titel van de Ptolemaeus-uitgave van 1578, waarop de nieuwe titel in boekdruk opgeplakt is.

Ook bracht Rumold Mercator een 'complete uitgave' met alle 107 kaarten uit. Feitelijk is deze uitgave niet meer dan een in één band gebonden heruitgave van de vier series Tabulae Geographicae met de nieuwe aanvulling.

[bewerk] 'Atlas'

Rumolds 'complete uitgave' heeft een eigen titelpagina en voorwerk. De titel is geworden Atlas sive Cosmographicae Meditationes de Fabrica Mundi et Fabrica Figura (Atlas oftewel kosmografische overwegingen over de schepping van de wereld en de vorm van het geschapene).

De keuze van de titel verklaarde Mercator in een inleiding. De naam is niet zoals later veelal aangenomen ontleend aan de Titaan Atlas omdat deze de wereld op zijn schouders droeg, maar omdat hij een groot astronoom en kosmograaf was. Daarmee was Mercator de eerste die het woord 'Atlas' introduceerde voor een verzameling kaarten in boekvorm.

My purpose then is to followe this Atlas, a man so excelling in erudition, humanitie, and wisedome, (as from a loftie watch tower) to contemplate Cosmographie, as much as my strength and abilitie will permit mee, to see if peradventure, by my diligence, I may finde out some truths in things yet unknowne, which may serve to the studie of wisedom, schreef hij in zijn inleiding.

Atlas is op de titelpagina van Mercators Atlas afgebeeld met een hemel- en aardglobe.

Overigens was de Titaan Atlas als werelddrager al eerder gebruikt voor de titelpagina die Lafreri omstreeks 1570 aan zijn IATO-atlassen toevoegde. Aan Mercators originaliteit in dezen kan dus getwijfeld worden.

De Atlas wordt voorafgegaan door de biografie van Gerardus Mercator door de Duisburgse magistraat Walter Ghim en vervolgt met het eerste deel: Mercators werk over de schepping, De Mundi Creatione et Fabrica Liber. De 107 kaarten vormen het tweede deel van de atlas.

[bewerk] Trivia

• Hij speelt een belangrijke rol in het Suske en Wiske album De mollige meivis
• Hij was één van de genomineerden voor de titel De Grootste Belg. In de Vlaamse versie eindigde hij op de 8ste plaats, in de Waalse op de 48ste.

---

Deze tekst is een bewerking van de originele Nederlandse tekst van een artikel van Peter van der Krogt uit 1994: Commercial cartography in the Netherlands with particular reference to atlas production (16th-18th centuries) - In: La Cartografia dels Paises Baixos: Cicle de conferencies sobre Historia de la Cartografia 4rt curs, 15, 16, 17, 18 i 19 de febrer de 1993, Organitzat per l'Institut Cartografic de Catalunya i el Departament de Geografia de la Universitat Autonoma de Barcelona. - Barcelona: Generalitat de Catalunya, Departament de Politica Territorial i Obres Publiques, Institut Cartografic de Catalunya, 1994 [i.e. 1995]. pp. 70-140.

Meer afbeeldingen die bij dit onderwerp horen kunt u vinden op de pagina Gerardus Mercator op Wikimedia Commons.