Gentiaanblauwtje
| Gentiaanblauwtje | ||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Taxonomische indeling | ||||||||||||
|
||||||||||||
| Soort | ||||||||||||
| Maculinea alcon (Denis & Schiffermüller, 1775) |
||||||||||||
| {{{Plaatje3}}} |
Het gentiaanblauwtje (Maculinea alcon) is een erg bijzondere dagvlinder van natte heidebiotopen en vochtige schrale graslanden. Ondanks zijn wettelijke bescherming blijft het gentiaanblauwtje in Vlaanderen zorgwekkend achteruitgaan. De soort is in Vlaanderen (België) bedreigd en in heel Europa kwetsbaar.
Inhoud |
[bewerk] Beschrijving
Grootte:
spanwijde van de voorvleugels 32-36 millimeter
Kenmerken:
- Bovenkant van de vleugels is bij mannetjes blauw met zwartbruine vleugelranden. - Bovenkant van de vleugels is bij vrouwtjes grijsbruin met wat blauw aan de vleugelbasis en donkere vlekken op de voorvleugels. - De onderkant van de vleugels is licht grijsbruin met 2 rijen witgerande zwarte stippen.
Eitjes: steken helder wit af tegen de paarsblauwe kroonbladeren en groene stengel en bladeren van de klokjesgentiaan.
Rups: lichtgroen of roodachtig bruin met donkere kop.
Vliegtijd: de vlinder vliegt in één generatie per jaar van begin juni tot eind augustus (met een piek tussen 20 juli en 20 augustus).
Het gentiaanblauwtje, een van de grootste van de familie van de blauwtjes is een zeer gespecialiseerde dagvlinder die voor zijn overleving afhankelijk is van het klokjesgentiaan (Gentiana pneumonanthe) en knoopmieren (Myrmica spp).
De bovenkant van de mannetjes is blauw; bij het vrouwtje is het blauw beperkt tot de vleugelbasis en is de rest van de bovenkant grijsbruin. Meest kenmerkende is echter de onderkant van de vleugels die licht grijsbruin zijn en twee rijen witgerande zwarte stippen heeft. Verwarring is mogelijk met drie andere blauwtjes die regelmatig op heidevelden worden gezien: het heideblauwtje en het icarusblauwtje, die beide oranje vlekken op de vleugelonderkant hebben en het boomblauwtje die echter een lichte grijsblauwe onderkant heeft.
[bewerk] Ecologie
[bewerk] Levenswijze
Na de paring legt het vrouwtje van het gentiaanblauwtje haar eitjes meestal af op de bijna volgroeide, maar nog gesloten bloemknoppen van klokjesgentiaan. Gemiddeld zetten ze zo’n zeven eitjes per bloemknop af, waarvan er slechts twee tot drie rupsen het vierde rupsstadium halen. Na 10 dagen kruipt een rupsje uit het eitje en eet deze zich een weg naar de zachte bloemdelen in het binnenste van de bloem. Na 10 dagen kruipt hij weer naar buiten en laat zich op de grond vallen. Hier is het geduldig wachten geblazen op een mier van het genus Myrmica (zoals bijvoorbeeld de bossteekmier). Deze nemen de rups mee naar hun nest. De rups scheidt een zoete stof af die de mieren heerlijk vinden in ruil daarvoor wordt hij door de mieren beschermd en gevoed met mierenlarven en –eitjes, maar ook met prooien van de mieren. In begin van de volgende zomer verpopt hij zich en na 3 weken, begin juli, komen de eerste vlinders uit de pop en verlaten zo snel mogelijk het mierennest waarna de cyclus zich herhaalt.
[bewerk] Biotoop
Komt enkel voor op vochtige heide, in veengebieden en op heischrale graslanden.
[bewerk] Verspreiding
Het verspreidingsgebied van het gentiaanblauwtje strekt zich uit van Zuid-Scandinavië tot Noord-Spanje en van West-Frankrijk tot de Kaukasus en Centraal-Azië. In België komt hij enkel voor in Vlaanderen.
Op één oude, niet-gedateerde waarneming uit de Scheldevallei na, is de Vlaamse verspreiding van het gentiaanblauwtje in de 20ste eeuw steeds beperkt geweest tot de Kempen. Vroeger (voor 1991) kwam het gentiaanblauwtje vrij verspreid voor in de Kempen. In de periode 1991-1998 werd het aantal regio’s waarin het gentiaanblauwtje voorkwam gehalveerd. De huidige verspreiding (1999-2000) is nog verder beperkt, er is spraken van een achteruitgang van 69% in vergelijking met de periode voor 1991. Alle huidige populaties van het gentiaanblauwtje liggen in de Noordelijke en Oostelijke Kempen. Daarnaast moeten we hier ook opmerken dat door het gebruik van het ruwe inventarisatieraster (5x5km) de achteruitgang wordt onderschat en de verspreiding wordt overschat.
Als we de gebieden als verspreidingselement hanteren voor de actuele verspreiding, komt het gentiaanblauwtje momenteel in negen gebieden voor. Vlaanderen telt twaalf populaties van het gentiaanblauwtje: vier populaties in vier gebieden in de provincie Antwerpen en acht populaties in vijf gebieden in de provincies Limburg. Dit laatste komt omdat in de Vallei van de Zwarte Beek het gentiaanblauwtje aanwezig is in vier deelgebieden die van elkaar gescheiden zijn door minstens 700 meter. Deze worden dan beschouwd als aparte populaties omdat gentiaanblauwtjes zeer standvastig zijn.
[bewerk] Uitgestorven Duingentiaanblauwtje
Het duingentiaanblauwtje kwam alleen in Nederland voor. Er waren twee populaties van het duingentiaanblauwtje bekend: in Meijendel, duinen ten noorden van Den Haag, en in de Meije, in de buurt van de Nieuwkoopse Plassen. Deze standvlinder leefde in vrij voedselarme duingraslanden met waardplanten. Het duingentiaanblauwtje had in de duinen in Meijendel de kruisbladgentiaan (Gentiana cruciata) als waardplant, evenals het berggentiaanblauwtje (Maculinea rebeli), dat niet van Nederland bekend is. Het duingentiaanblauwtje in de Meije, fungeerde de klokjesgentiaan (Gentiana pneumonanthe) als waardplant, dezelfde waardplant als het heidegentiaanblauwtje (ondersoort ericae) benut op vochtige heide. Er is weinig over deze ondersoort bekend, maar het duingentiaanblauwtje was vroeger al een uiterst zeldzame standvlinder. Deze vlinder verdween in de Meije in 1975 en in de duinen van Meijendel verdween deze vlinder in 1979. Het uitsterven van deze laatste populatie in Nederland, betekent dat deze ondersoort van het gentiaanblauwtje nu dus wereldwijd uitgestorven is.
[bewerk] Beschermingsmaatregelen
De bescherming van het gentiaanblauwtje gaat dieper dan men zou vermoeden. Tegelijkertijd wordt ook onder andere de enige waardplant van het gentiaanblauwtje - de klokjesgentiaan - beschermd die in Vlaanderen als bedreigd wordt beschouwd. Samen met de waardplant, de waardmieren en andere knoopmieren en de parasiterende sluipwesp, vormt het gentiaanblauwtje een hechte levensgemeenschap. Bovendien is het voornaamste habitat van het gentiaanblauwtje in Vlaanderen - de Noordatlantische natte heide met gewone dopheide - een te beschermen habitattype van de Europese Habitatrichtlijn, deze is dus van internatonaal belang.
In opdracht van de afdeling natuur van de Vlaamse Gemeenschap werd het soortbeschermingsplan gentiaanblauwtje opgesteld door de Onderzoeksgroep Dierenecologie van de Universiteit Antwerpen. Het biedt een wetenschappelijk onderbouwd, concreet en gebiedsgericht actieplan om deze bedreigde vlinder in Vlaanderen te behouden en zijn leefgebieden te versterken en te herstellen. Dit is het eerste Vlaamse beschermingsplan voor een ongewerveld dier.
[bewerk] Beheer
Een geschikt natuurbeheer moet zorgen voor twee essentiële zaken: een voldoende groot aantal klokjesgentianen voor de eiafzet en een vrij grote dichtheid aan mierennesten van het geslacht Myrmica. Om zowel kiemingsplaatsen voor nieuwe gentianen als nestgelegenheid voor waardmieren te bieden, moet een gebied zowel jonge als een goed ontwikkelde vegetaties hebben. Het gaat hier om volgende habitats: vooral natte heide, hoogvenen, randen van vennen, heischrale graslanden en blauwgraslanden.
Voor het klokjesgentiaan moet het grondwaterpeil voldoende hoog gehouden worden zodat deze kunnen kiemen. Het grondwaterpeil mag echter in de winter niet te langdurig boven het maaiveld staan omdat de overwinterde rupsen (en de mieren zelf) in de mierennesten kunnen verdrinken. De meest geschikte beheersvorm voor het creëren van een goede vegetatiestructuur is extensieve begrazing, maar indien het om een bijzonder kleine populatie gaat, moet erop toegezien worden dat de klokjesgentianen (en de daarop gelegde eitjes) niet door de grazers afgevreten worden.
Kleinschalig plaggen in de buurt van klokjesgentianen kan er eveneens voor zorgen dat de zaden van de waardplant beter kiemen. Aangezien het meerdere jaren duurt vooraleer de knoopmieren op geplagde stukken opnieuw nesten bouwen, moet het plaggen beperkt blijven tot enkele vierkante meters. Op heischrale graslanden zou na midden september gefaseerd gemaaid kunnen worden om de klokjesgentianen te behouden.
