Fashoda-incident
Het Fashoda-incident was een militaire confrontatie in 1898 tussen Frankrijk en Groot-Brittannië die plaatsvond te Fashoda (thans Kodok) in de Soedan. Dit laatste koloniale treffen tussen de twee grootmachten was een climax van het laat-19e eeuwse imperialisme.
Inhoud |
[bewerk] Achtergrond
De achtergrond werd gevormd door het streven van een aantal kolonialiserende mogendheden (met name Groot-Brittannië en Frankrijk, en in mindere mate België, Duitsland, Portugal, Spanje en Italië) om zo snel mogelijk een zo groot mogelijk deel van Afrika binnen zijn invloedssfeer te krijgen. Dit proces is bekend geworden als de Scramble for Africa.
De Britse invloed was tegen het eind van de 19e eeuw het sterkst gevestigd in Egypte en in het zuiden van Afrika (het huidige Zuid-Afrika en aangrenzende landen. Het Britse streven was erop gericht, het gehele oostelijke deel van Afrika te beheersen, waarmee een ononderbroken imperium van de Nijl tot aan kaap de Goede Hoop zou ontstaan. Dit streven leidde onder meer tot de kolonisatie van het huidige Kenia.
De Franse invloed was het sterkst aanwezig in West-Afrika (het huidige Senegal) en werd gestaag uitgebreid in oostelijke richting (het huidige Mali, Niger en Chad). Het doel was, de beheersing te verkrijgen over een gebied dat zich over de gehele breedte van het continent uitstrekte. Hiermee zouden alle handelsroutes door de Sahara in Franse handen zijn.
Het snijpunt van beide ontwikkelingen was geografisch gelegen in de oostelijke Soedan, en het lijkt, achteraf gezien, slechts een kwestie van tijd te zijn geweest voordat beide machten elkaar daar zouden treffen. Deze regio was tevens van strategisch belang omdat de Britse expansie in zuidelijke richting vanuit Egypte in Frankrijk grote weerstanden opriep. Een afgrendelen van die expansie zou Frankrijk in een gunstiger onderhandelingspositie ten aanzien van de machtsverdeling in Egypte brengen.
De exacte locatie was een half-vervallen fort aan de oever van de Boven-Nijl, circa 500 kilometer ten zuiden van Khartoum. Het voornemen van de Franse regering was, hier een basis te vestigen van waaruit een verdere uitbreiding van de Britse invloed tot staan gebracht zou kunnen worden. (Hierbij wordt opgemerkt dat de bevoorrading van en dergelijke basis niet eenvoudig zou zijn geweest.) Deze plannen waren bij de Britten bekend, die daar grote bezwaren tegen hadden. ("An unfriendly act".)
[bewerk] De Franse expeditie
De kapitein Jean-Baptiste Marchand trok, met circa 12 Franse en circa 150 Senegalese militairen, vanuit Brazzavile gedurende ruim een jaar door de jungle en door de moerassen van de Boven-Nijl, om op 10 juli 1898 in Fashoda te arriveren, en in het fort een basis te vestigen. In feite bestond zijn opdracht verder uit het afwachten van de ontwikkelingen.
[bewerk] De Britse expeditie
De Britse expeditie naar Fashoda was een uitvloeisel van de expeditie naar Khartoum, onder leiding van de generaal Kitchener, in naam optredend als sirdar (bevelhebber) van het Egyptische leger, die tot doel had om de dood van generaal Gordon te wreken. Op 4 september 1898 nam Kitchener Khartoum in, en vernam uit zijn reeds meegegeven orders dat zijn volgende opdracht bestond uit het veroveren van de Boven-Nijl, teneinde daarmee eventuele Franse stappen voor te zijn.
Uit het verhoor van krijgsgevangenen bleek dat er in dat gebied reeds blanken aanwezig waren; toen men de door hen meegevoerde vlag beschreef, werd duidelijk dat een Franse aanwezigheid reeds een feit was. Kitchener besloot terstond af te reizen.
De Britse expeditie bestond uit 100 Britse en 2500 Sudanese militairen, vervoerd in vijf kanonneerboten. Op 18 september 1898 bereikte men Fashoda, waar een koerier vooruit werd gezonden om hun komst aan te kondigen. Het Franse antwoord bevatte, behalve complimenten met de verovering van Khartoum, de mededeling dat een groot deel van Afrika, door het sluiten van een aantal verdragen, inmiddels onder de Franse invloedssfeer was gebracht en door Frankrijk als het zijne geclaimd werd.
(Opgemerkt wordt dat de praktische waarde van dergelijke verdragen, die in die tijd frequent gesloten werden, betwijfeld kan worden: niet alleen hadden de westerse mogendheden weinig mogelijkheden om naleving af te dwingen, doch de andere partij bij een dergelijk verdrag was zich vaak niet precies bewust van de reikwijdte en strategische betekenis van een dergelijk verdrag. Bij wege van anekdote wordt opgemerkt dat bij een dergelijke "race om het verdrag" de Britten een inheemse heerser zekerheidshalve lieten verklaren dat hem niet bekend was dat er een Duitse keizer bestond.)
[bewerk] De confrontatie
Op 19 september 1898 ontmoette Marchand en Kitchener elkaar aan boord van het "vlaggenschip" van Kitchener. Na verbale schermutselingen werd een compromis bereikt. De Britten vestigden hun garnizoen even ten zuiden van het fort van Marchand, onder de Egyptische in plaats van de Britse vlag, en claimden formeel het gebied in naam van de Khedief van Egypte. Van pogingen om elkaars aanwezigheid met wapengeweld te beëindigen werd voorshands afgezien. Het werd aan de politici en diplomaten overgelaten om een oplossing te vinden. Kitchener verliet hierna het gebied, uiteraard met achterlating van een hoeveelheid troepen.
Deze constructie bracht voor Marchand overigens met zich mee dat hij feitelijk een gevangene was: zijn mogelijke ontsnappingsroutes waren, zowel in noordelijke als in zuidelijke richting, afgesneden.
Gedurende enkele maanden leek dit geschil te escaleren tot een serieuze oorlogsdreiging. Bij een oorlog zouden de Britten in het voordeel zijn, met name door een grotere en modernere zeemacht.
[bewerk] De afloop
De Franse politiek werd in die tijd steeds meer verlamd door de affaire-Dreyfus. Toen tevens duidelijk werd dat Frankrijk bij een eventuele oorlog niet op bondgenoten hoefde te rekenen, werden onderhandelingen geopend die in maart 1899 leidden tot een compromis waarbij Frankrijk aan Groot-Brittannië de soevereiniteit over het gebied van de Boven-Nijl toekende, en Groot-Brittannië aan Frankrijk de heerschappij over Marokko gaf. (Zoals destijds gebruikelijk werd de mening van de inheemse bevolking hierbij niet van belang geacht.)
Kapitein Marchand was, met de toen overgebleven zes Franse en circa zeventig Senegalese militairen, in december 1898 reeds vertrokken, via Djibouti: het aanbod van een comfortabeler terugreis via Egypte had hij afgewezen.
Uiteindelijk bleek het Fashoda-incident het laatste conflict tussen Groot-Brittannië en Frankrijk over koloniale zeggenschap. De hierna bereikte overeenstemming werd bekend als de Entente Cordiale. De door de Britten nagestreefde doorgaande spoorlijn "van de Kaap naar Caïro" is er nooit gekomen. De naam Fashoda werd door de Britten gewijzigd in Kodok, naar verluidt om Franse gevoelens te ontzien.
Marchand werd bij zijn terugkeer bevorderd tot luitenant-kolonel, en bracht het uiteindelijk tot generaal. Kitchener werd in de adelstand verheven als Lord Kitchener of Khartoum, en bevorderd tot veldmaarschalk. Zijn gezicht sierde in de Eerste Wereldoorlog de bekende wervingsposters.
