मूळाक्षर
From Wikipedia
[संपादन] स्वर
- ज्या वर्णांचा उच्चार स्वतंत्रपणे म्हणजे दुसऱ्या वर्णाच्या साहाय्या वाचून होतो,त्या वर्णांना स्वर असे म्हणतात.
- स्वरांचा उच्चार सहज,स्वतंत्र,इतर वर्णांच्या मदती शिवाय;ओठाला ओठ न चिटकता,जिभेचा मुखातील इतर कोणत्याही अवयवाशी स्पर्श न होता केला जातो.स्वरोच्चारांच्या वेळी हवेचा मार्ग अडवला जात नाही,तोंड उघडे व पसरलेले असते.
इतर alphasyllabaries(मराठी शब्द सुचवा) भाषां-लिपीप्रमाणे,देवनागरी लिपीची अक्षरे व्यंजनांमध्ये स्वर चिन्हे आणि अक्षर चिन्हे (वर्णविन्यास) मिळवून(बेरीज करून ) बनवली जातात. खाली दिलेल्या सारणीत मराठी भाषेच्या सर्व स्वरांचा, त्यांच्या सध्र्मीय रोमन मुळाक्षर व आंतरराष्ट्रीय उच्चारानुरूप अक्षर पद्धती(IPA) रूपांतरणाचा समावेश केला आहे.
| Orthography | अ | आ | इ | ई | उ | ऊ | ए | ऐ | ओ | औ | अं | अः | ऋ | ॠ | ऌ | ॡ |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Roman | a | aa | i | ii | u | uu | e | ai | o | au | aṃ | aḥ | ru | Ru | lru | lRuu |
| IPA | /ə/ | /ɑː/ | /i/ | /iː/ | /u/ | /uː/ | /eː/ | /əi/ | /oː/ | /əu/ | /əⁿ/ | /əʰ/ | /ru/ | /ruː/ | /lru/ | /lruː/
|
[संपादन] ऱ्हस्व मूळ स्वर
[संपादन] मराठी वापर कमी होत चाललेले स्वर
- ऋ, ऌ
[संपादन] स्वरांचे दीर्घ उच्चार
- ई, ऊ,
[संपादन] संयुक्त स्वर
- ऐ, औ
[संपादन] मराठीत वापर होणारे स्वतंत्र अक्षर चिन्ह नसलेले दीर्घ स्वरांचे उच्चार
- 'गवत' च्या 'व' मधील 'अ' चा उच्चार;'घर' च्या 'घ' मधील 'अ'चा उच्चार.या 'अ'च्या दीर्घ उच्चारांना मराठीत अक्षर चिन्ह उपलब्ध नाही.
- 'दार' च्या 'दा' मधील दीर्घ 'आ' उच्चाराकरिता पण मराठीत अक्षरचिन्ह उपलब्ध नाही.
[संपादन] मराठी बोलताना उपयोग होणारे अक्षर चिन्हे नसलेले स्वर
- 'देव' लिहिताना 'व' लिहिले जाते पण 'व' चा उच्चार मुळात 'एओ'(deo) असा स्वरोच्चार संमिलीत आहे या स्वरास मराठीत अक्षरचिन्ह नाही.
- पाव-आओ(?)(paao)
[संपादन] मराठीत वापर न होणारे दीर्घ स्वर
- ॠ,ॡ
[संपादन] मराठीत (itar bhashatun aalele) उच्चार
- ऍ,ऎ,ऑ,ऒ
[संपादन] स्वरसंधी
संधी : आपण बोलताना अनेक शद्ब एकापुढे एक असे उच्चारतो. त्यावेळी एकमेकांशेजारी येणारे दोन वर्ण एकमेकांत मिसळतात. त्यांचा जोडशब्द तयार होतो. वर्णाच्या अशा एकत्र होणाच्या प्रकारास संधी असे म्हणतात. स्वरसंधी: हे एकमेकांशेजारी येणारे वर्ण जर *स्वर असतील तर त्याला स्वरसंधी म्हणतात. स्वरसंधीचे काही नियम पुढीलप्रमाणे
१
दोन सजातीय स्वर एकमेकापुढे आले तर त्या दोघांबद्दल त्याच जातीचा दीर्घ स्वर येतो.
पोटशब्द एकत्र येणारे स्वर व संधी जोडशब्द
सूर्य+अस्त अ+अ=आ सूर्यास्त
देव+आलय अ+आ=आ देवालय
मही+ईश ई+ई=ई महीश
विद्या + अर्थी आ+अ=आ विद्यार्थी
महिला + आश्रम आ+आ=आ महिलाश्रम
मुनि+ इच्छा इ+इ=ई मुनीच्छा
गिरि+ईश इ+ई=ई गिरीश
गुरु+ उपदेश उ+उ=ऊ गुरूपदेश
भू+ उद्धार उ+ऊ=ऊ भूद्धार
२
अ किंवा आ पुढे इ किंवा ई हा स्वर आल्यास त्या दोहोंऐवजी 'ए'येतो , उ किंवा ऊ आल्यास 'ओ' येतो, व 'ऋ' आल्यास 'अर्' येतो.
पोटशब्द एकत्र येणारे स्वर व संधी जोडशब्द
ईश्वर+इच्छा अ+इ=ए ईश्वरेच्छा
चंद्र+उदय अ+उ=ओ चंद्रोदय
महा+ऋषी आ+ऋ=अर् महर्षी
३
अ किंवा आ यांच्यापुढे 'ए' किंवा 'ऐ' हे स्वर आल्यास त्या दोहोंबद्दल 'ऐ' येतो आणि ओ किंवा औ हे स्वर आल्यास त्याबद्दल 'औ' येतो.
पोटशब्द एकत्र येणारे स्वर व संधी जोडशब्द
मत+ऐक्य अ+ऐ=ऐ मतैक्य
सदा+एव आ+ए=ऐ सदैव
जल+ओघ अ+ओ=औ जलौघ
गंगा+ओघ आ+ओ=औ गंगौघ
वृक्ष+औदार्य अ+औ=औ वृक्षौदार्य
४
इ, उ, ऋ (ऱ्हस्व किंवा दीर्घ)यांच्यापुढे विजातीय स्वर आल्यास इ-ई बद्दल य्, उ-ऊ बद्दल व् आणि ऋ बद्दल र् हे वर्ण येतात आणि त्यात पुढील स्वर मिळून संधी होतो.
पोटशब्द एकत्र येणारे स्वर व संधी जोडशब्द
प्रीति+अर्थ इ+अ=य्+अ=य प्रीत्यर्थ
इति+आदी इ+आ+य्+आ=या इत्यादी
अति+उत्तम इ+उ=य्+उ=यु अत्युत्तम
मनु+अंतर उ+अ=व्+अ=व मन्वंतर
पितृ+आज्ञा ऋ+आ=र्+आ=आ पित्राज्ञा
५ ए, ऐ, ओ, औ या स्वरांपुढे कोणताही स्वर आला तर त्याबद्दल अनुक्रमे अय्, आय्, अव्, आव् असे आदेश होऊन पुढील स्वरात मिसळतात.
पोटशब्द एकत्र येणारे स्वर व संधी जोडशब्द
ने+अन ए+अ= अय्+ अ= अय नयन
गै + अन ऐ+ अ=आय्+अ= आय गायन
गो+ ईश्वर ओ+ई=अव्+ई=अवी गवीश्वर
नौ+ इक औ+इ=आव्+इ= आवि नाविक
- अ, आ, इ, ई , उ , ऊ , ए , ऐ, ऋ, लृ ,ओ,औ हे स्वर आहेत.
[संपादन] चिन्ह
ँँँँः
ँ
ंऽ ा
ि
ी ो ौ
्
ु ू
ृ ॄ
ॅ ॆ
े ॐ
[संपादन] 'स्वरादि:'
- ज्या वर्णांचा उच्चार अगोदर स्वरांचे साह्य घेऊन होतो त्यांना 'स्वरादि:' असे म्हणतात.
ं
-
- अनुस्वार
ँ ं
-
- विसर्ग
ः
-
- अं आणि अ:
[संपादन] व्यंजन
The table below includes all the consonant bases onto which vowel diacritics are placed. The lack of a vowel diacritic can either indicate the lack of a vowel, or the existence of the default, or "inherent", vowel, which in the case of Marathi is the schwa.
| क | ख | ग | घ | ङ |
|---|---|---|---|---|
| k /k/ |
kh /kʰ/ |
g /g/ |
gh /gʰ/ |
ng /ŋ/ |
| च | छ | ज | झ | ञ |
| ch /cɕ/ |
chh /cɕʰ/ |
j /ɟʝ/ |
jh or z /ɟʝʰ/ or /z/ |
ñ /ɲ/ |
| ट | ठ | ड | ढ | ण |
| ṭ /ʈ/ |
ṭh /ʈʰ/ |
ḍ /ɖ/ |
ḍh /ɖʰ/ |
ṇ /ɳ/ |
| त | थ | द | ध | न |
| t /t̪/ |
th /t̪ʰ/ |
d /d̪/ |
dh /d̪ʰ/ |
n /n̪/ |
| प | फ | ब | भ | म |
| p /p/ |
ph /pʰ/ |
b /b/ |
bh /bʰ/ |
m /m/ |
| य | र | ल | व | |
| y /j/ |
r /r/ |
l /l/ |
v /v/ |
|
| श | ष | स | ह | |
| sh /ʃ/ |
sh /ʃ/ |
s /s/ |
h /h/ |
|
| ळ | क्ष | ज्ञ | ||
| ḷ /ɭ/ |
ksh /kʃ/ |
dny /d̪n/ |
The combination of the vowels with the k series
| Script | Pronunciation (IPA) |
|---|---|
| क | /kə/
|
| का | /kaː/
|
| कि | /ki/
|
| की | /kiː/
|
| कु | /ku/
|
| कू | /kuː/
|
| क | /keː/
|
| कै | /kəi/
|
| को | /koː/
|
| कौ | /kəu/
|
| कं | /kəm/
|
| कः | /kəʰ/
|
[संपादन] व्यंजनसंधी
- व्यंजनसंधीचे काही नियम पुढीलप्रमाणे.नियम समजावा म्हणून काही उदाहरणे दिली आहेत , कित्येक शब्दांचा प्रत्यक्ष लेखनात खूप कमी वापर होतो.
[संपादन] १
पहिल्या पाच वर्गांपैकी अनुनासिकाशिवाय कोणत्याही व्यंजनापुढे कठोर व्यंजन आले असता त्या पहिल्या व्यंजनाच्या जागी त्याच्याच वर्गातले पहिले कठोर व्यंजन येऊन संधी होतो.
पोटशब्द एकत्र येणारी व्यंजने व संधी जोडशब्द
विपद्+काल द्+क्=त्+क्=त्क् विपत्काल
वाग्+ पति ग्+प्=क्+प्=क्प् वाक्पति
वाग्+ ताडन ग्+त्=क+त्= क्त् वाक्ताडन
षड्+ शास्त्र ड्+श्=ट्+ श्=ट्श् षट्शास्त्र
क्षुध्+ पिपासा ध्+प्=त्+प्=त्प् क्षुत्पिपासा
[संपादन] २
पहिल्या पाच वर्गातील कठोर व्यंजनापुढे अनुनासिकाखेरीज स्वर किंवा मृदू व्यंजन आल्यास त्याच्या जागी त्याच वर्गातील तिसरे व्यंजन येऊन संधी होतो.
पोटशब्द एकत्र येणारी व्यंजने व संधी जोडशब्द
वाक्+विहार क्+व्=ग्+व्+ग्व् वाग्विहार
षट्+ रिपू ट्+र्=ड्+र्=ड्र षड्रिपू
अप्+ज प्+ज्=ब्+ज्= ब्ज अब्ज
[संपादन] ३
पहिल्या पाच वर्गातील कोणत्याही व्यंजनापुढे अनुनासिक आल्यास पहिल्या व्यंजनाबद्दल त्याच्यात वर्गातील अनुनासिक व्यंजन येऊन संधी होतो.
पोटशब्द एकत्र येणारी व्यंजने व संधी जोडशब्द
वाक्+निश्चय क्+न्=ड्.+न् वाङ्निश्चय
षट्+मास ट्+म्=ण्+म् षण्मास
जगत्+नाथ त्+न्=न्+न् जगन्नाथ
[संपादन] ४
त् या व्यंजनापुढे
च्, छ् आल्यास त् बद्दल च् होतो. ज्, झ् आल्यास त् बद्दल ज् होतो. ट्, ठ् आल्यास त् बद्दल ट् होतो. ल् आल्यास त् बद्दल ल् होतो. श् आल्यास त् बद्दल च् होतो व पुढील श् बद्दल छ् होतो.
पोटशब्द एकत्र येणारी व्यंजने व संधी जोडशब्द
सत्+चरित्र त्+च्=च्+च् सच्चरित्र
सत्+ जन त्+ज्= ज्+ज् सज्जन
उत्+लंघन त्+ल्=ल्+ल् उल्लंघन
उत्+ छेद त्+छ्=च्+छ् उच्छेद
[संपादन] ५
म् पुढे स्वर आल्यास तो स्वर मागील 'म्' मध्ये मिसळून जातो. व्यंजन आल्यास 'म्' बद्दल मागील अक्षरावर अनुस्वार येतो.
पोटशब्द संधी जोडशब्द
सम्+ आचार म्+आ समाचार
सम्+गती म्+ग् संगती
[संपादन] ६.
छ् पूर्वी ऱ्हस्व स्वर आला तर त्या दोहोंमध्ये च् हा वर्ण येतो.
पोटशब्द संधी जोडशब्द
रत्न+ छाया न्+ छ् रत्नच्छाया
शब्द+ छल द्+छ् शब्दच्छल
[संपादन] उच्चार
बोलताना तोंडातून निघालेल्या मूळ ध्वनींना वर्ण असे म्हणतात.
बोलताना तोंडातून निघालेल्या मूळ ध्वनींना वर्ण असे म्हणतात.
