Björn Halldórsson
Úr Wikipediu, frjálsa alfræðiritinu
Björn Halldórsson (5. desember 1724 - 24. ágúst 1794) var prestur í Sauðlauksdal. Hann var frumkvöðull í garðrækt og jarðyrkju á Íslandi. Enn sést móta fyrir Akurgerði, gróðurreit þar sem Björn ræktaði kartöflur - einna fyrstur Íslendinga. Minnismerki um sr. Björn er í Sauðlauksdal. Hann var mágur Eggerts Ólafssonar skálds.
Efnisyfirlit |
[breyta] Æviágrip
Björn Halldórsson fæddist 5. desember árið 1724 í Voghúsum í Selvogi. Hann ólst upp á Stað í Steingrímssfirði á Ströndum til fjórtán ára aldurs en þá lést faðir hans. Þá fékk hann vist við Skálholtsskóla. Í Skálholti nam hann í fimm vetur og í stúdentsvottorði sínu fékk hann þá einkunn að vera siðprúður og vandaður maður sem best var að sér í latínu, grísku og guðfræði.
Næstu árin var hann ritari sýslumanns og eftir það aðstoðarprestur í Sauðlauksdal. Vorið 1753 varð hann svo prestur í Sauðlauksdal og varð prófastur árið 1756. Það ár giftist hann einnig hann Rannveigu Ólafsdóttur. Þau lifðu í Sauðlauksdal í nærri þrjátíu ár þangað til heilsu Björns fór að hraka. Þá sótti hann um rólegra embætti og fékk Setberg í Eyrarsveit árið 1782. Heilsa hans skánaði þó ekki við flutninginn og árið 1785 veiktist hann alvarlega og missti sjónina í kjölfarið.
Björn lét þó ekki bugast og þann 25. september það ár hélt hann til Danmerkur til að leita sér lækninga. Þar dvaldist hann til ársins 1788 en tilraunir danskra lækna báru engan árangur og kom Björn því heim aftur jafn blindur og slappur og áður. Næstu árin lifði Björn rólegu lífi á Setbergi en við sólsetur 24. ágúst 1794 lést hann 69 ára gamall.
[breyta] Frumkvöðlastarf í jarðyrkju
Þann tíma sem Björn bjó í Sauðlauksdal vann hann mikið frumkvöðlastarf jarðyrkju. Björn reyndi ávallt að leysa þau vandamál sem upp komu og auka þar með frjósemi túna. Eitt þessara vandamála og jafnframt helsta vandamál bænda í Sauðlauksdal var sandurinn. Þessi fíni skeljasandur sem fauk í sífellu úr fjörunni og upp á túnin og dró þannig mjög úr frjósemi þeirra. Björn reyndi að sá melgresi í sandinn til þess að binda hann en það erfiði skilaði litlu. Öllu áhrifmeiri var garður sem hann lét gera umhverfis túnið. Þessi garður var heljar mannvirki enda 940 metra langur. Við lagningu hans fékk Björn leyfi landsstjórnar til að skylda sóknarmenn að vinna við garðinn og nýtti hann sér það leyfi. Ekki voru sóknarmennirnir sáttir við það og nefndu garðinn því Ranglát en það nafn hefur loðað við hann síðan.
Auk ofannefndra stórframkvæma lét Björn einnig gera ýmsa smáhluti. Hann lét ræsta fram smálindir með skurðum sem skilaði sér í þurrara og betra túni. Þetta umframvatn leiddi hann í læk um bæjarhúsinn og stíflaði lækinn þannig að smátjarnir mynduðust. Þessar tjarnir mátti svo nýta til þvotta auk þess sem lifandi silungar voru stundum geymdir í þeim svo bjóða mætti gestum ferskan fisk.
[breyta] Frumkvöðlastarf í garðrækt
Moldin í Sauðlauksdal fékk lítinn frið meðan Björn bjó á staðnum enda var hann kappsamur garðyrkjumaður og gerði tilraunir með ýmsar jurtir sem aldrei höfðu sést á Íslandi áður. Fyrstu tilraunir voru á sviði kornræktar og hóf Björn þær í kjölfarið af því að Danakonungur fyrirskipaði öllum íslenskum bændum að framkvæma slíkar tilraunir. Þessar tilraunir mistókust því miður allar og Björn sneri sér því að öðrum jurtum. Meðal þeirra var kál, næpur, kartöflur og fleira og fljótlega var Björn kominn með fjóra allstóra matjurtargarða í Sauðlauksdal.
Af þessu er hann frægastur fyrir kartöflurækt sína enda var hann fyrsti Íslendingurinn sem ræktaði kartöflur á Íslandi. Strax árið 1758 pantaði hann nefnilega nokkrar kartöflur frá Kaupmannahöfn. Þessi farmur komst ekki á leiðarenda fyrr en í ágúst sumarið eftir og þá höfðu allar kartöflurnar spírað á leiðinni. Þar sem liðið var á sumarið gróðursetti Björn þær einungis í potti og það bar þann árangur að í október fékk hann litla uppskeru með kartöflunum á stærð við piparkorn. Þessar kartöflur gróðursetti hann svo næsta sumar og fjórum vikum síðar gat hann státað sig að myndarlegri kartöfluuppskreu.
[breyta] Ritstörf
Ævitíminn eyðist, unnið skyldi langtum meir.
Síst þeim lífið leiðist
sem lýist þar til út af deyr.
Þá er betra þreyttur fara að sofa
nær vaxið hefur herrans pund
en heimsins stund
líði í leti og dofa.
Eg skal þarfur þrífa
þetta gestaherbergi,
eljan hvergi hlífa
sem heimsins góður borgari.
Einhver kemur eftir mig sem hlýtur.
Bið eg honum blessunar
þá bústaðar
minn nár í moldu nýtur.
Björn Halldórsson var kunnur fyrir ritstörf sín og skrifaði hann ýmis rit sem lúta að þjóðnytjum, fræðslu og framförum í anda upplýsingarinnar. Það fyrsta sem hann fékk útgefið var skýrsla sem bar nafnið Korte Beretninger om nogle Forsøk til Landvæsenets og især Hauge-Dyrkningens Forbedring i Island. Begynte på en præstegård vester på landet og fortsatte samme steds i næstleden 9 ár, i de få fra embedsforretninger ledige timer. Gjort på egen bekostning, med liden formue og meget arbejde, men med fornøjet sind og en overflødig Guds velsignelse. Þetta var skýrsla um landbúnaðarframkvæmdir hans á árunum 1757 til 1764 og fékk Björn hana útgefna með hjálp Eggerts Ólafssonar fyrrverandi skólabróður síns og mágs.
Síðari verk Björns eru þó frægari. Frægast þeirra er ritið Atli sem er leiðarvísir fyrir bændur um rétta breytni í búskaparmálum. Nánast allt ritið er á samtalsformi eins og tíðkaðist um kennslubækur fyrr á tímum. Þar ræða saman hinn fávísi Atli og einstaklingur sem einungis er titlaður bóndi. Atli er að stíga sín fyrstu skref í búskap og fræðir reynslumikill bóndinn hann um hvernig reka skuli gott bú. Ritið var fyrst gefið út 1780 og þótti það gott að fyrir tilstilli Danakonungs var því útbýtt endurgjaldslaust til íslenskra bænda. Þótti ritið hin mesta skemmtun og var ekki óalengt að lesið væri upp úr því á kvöldvökum allt fram á 19. öld.
Björn samdi einnig ritið Arnbjörgu sem er hliðstætt Atla. Það kom fyrst út 1783 og í því er konum kennt hvernig styðja skuli manninnn sinn við bústörfin, hvernig eigi að ala upp börnin og ýmislegt fleira sem lýtur að innanbæjarbúsýslu. Til viðbótar skrifaði hann ýmis rit á sviði grasafræði svo sem bókina Grasnytjar auk þess sem hann aðstoðaði Eggert Ólafsson með við gerð Matjurtabókarinnar.
Eftir Björn liggur að auki eitt stórt rit sem er ekki á sviði búskap og garðyrkju. Það er bókin Lexicon Latino-Danicum sem er íslensk orðabók með latneskum þýðingum. Björn vann að ritinu í samfleytt fimmtán ár og árið 1786 sendi hann það til Kaupmannahafnar til prentunar. Það var þó ekki fyrr en 1814 sem ritið kom fyrst út en þá höfðu fleiri merkir menn endurbætt og aukið ritið.
Afkastamikið ljóðskáld var Björn ekki, en nokkur kvæði orti hann þó. Kvæðið Ævitíminn eyðist er merkast þeirra. Þar lýsir Björn þeirri skoðun sinni að jarðlífið sé einungis tímabundin gisting. Á meðan á gistingunni stendur eigi menn strita og leggja hart að sér svo afkomendurnir og næstu gestir jarðarinnar geti notið erfiðis forfeðranna.
