Maliyyə
Vikipediya, açıq ensiklopediya - ویکیپدیا ، آچیق انسایکلوپدیا
Maliyyə, İqtisad elminin bir qolu sayılır.
[redaktə / تحریر] Maliyyə Terminləri
Qurtarma(ing.Bailout). Dövlətin maliyyə siyasətinə baxan qurumları vasitəsilə özəl qurum olan bank və digər maliyyə qurumlarını iflas olmaqdan qurtarmaq üçün bu qurumların qarşılaya bilmədiyi maliyyə öhdəliklərini öz boynuna götürməsidir. (Həmç.bax son çarə kreditoru). Beynəlxalq maliyyə böhranları zamanı Beynəlxalq Valyuta Fondu (BVF), “Böyük Yeddilik” və bu kimi rəsmi kreditorların təcili kredit ayırmasına verilən addır. Adətən, belə qurtarmalar pulsuz olmayıb uzunmüddətli xüsusi kreditlər şəklində həyata keçirilir. Əsas məqsədi ölkəni kapital hesabı iflasından qurtarıb vaxtı yetmiş borclarını qaytarmağa imkan yaratmaqdır.
Cəlbetmə (ing. Bail-in) Özəl kreditorların verdikləri borclar vədəsinə çatanda bunların vaxtının uzadılmasına razılıq vermələri ilə, maliyyə böhranının həllinə müflis olan borclu maliyyə qurumlarından başqa bu maraqlı tərəfin də cəlb edilməsidir. Burada çox vaxt borclunun borcunu ödəyə bilməsi üçün borc verən tərəfin (məs. böyuk transmilli bankların)borcun ödənilməsi cədvəlində dəyişiklik etməsindən söhbət gedir. Bu yolla borclu ölkənin qeyri-likvidlikdən çıxmaq imkanı yaranır. Əsasən, dövlət vasitəçiliyi ilə həyata keçirilən bu addımın uğuru borc verən qurumun bu uyğunlaşmadan xeyir götürəcəyinə inandırılmasından asılıdır. Həmçinin, burden sharing - yükü paylaşma debt restructuring – borca yenidən baxılma, restrukturizasiya private-sector involvement (PSİ) – özəl sektorun qoşulması constructive engagement – konstruktiv iştirak Digər mümkün qarşılıqları : Paylaşdırma, birgə həllə cəlb etmə, cəlbedilmə
Tədiyyə balansı (ing.Balance of payments) Ölkə rezidentlərinin qeyri-rezidentlərlə müəyyən zaman aralığında (adətən bir il) həyata keçirdiyi ticarət və maliyyə əməliyyatlarını mühasibat uçotunun ikili yazılışı şəklində əks etdirən statistik hesabdır. Nəzəri baxımdan TB həmişə taraz olsa da, bu çox vaxt kor-təbii olmayıb dövlətin müdaxiləsindən irəli gəlir. Belə ki, ölkəyə daxil olan maliyyə-ticarət axınlarının pulla ifadəsi ölkədən çıxan axınlarınkından kiçik olduğu halda TB kəsri əmələ gəlir ki, bunun da mənfi nəticələrindən qorunmaq üçün dövlət maliyyə qurumları müdaxilə edib tarazlığı təmin edir. Daxil olan axınların dəyəri çıxanlarınkından böyuk olduqda yaranan TB artığı da mənfi hallara səbəb ola bilər (məs. bu vəziyyətdən yarana biləcək inflyasiyadan ehtiyat edən maliyyə investorları milli puldan qaçarlarsa, bu valyuta böhranına səbəb ola bilər.)
öhdəlik (ing.liability) İkili yazılışlı mühasibatda iqtisadi subyektin passiv sütununda yer alan məbləğdir.Bura adətən borc,faiz ödəmələri və s. aid edilir.
Vayuta məzənnəsi (ing.Exchange rate) Bir ölkənin pul vahidinin digərinkiylə ifadəsi olub, bu valyutanın nisbi dəyərini bildirir. Burada nisbilik həmin dəyərin müxtəlif valyutalara görə dəyişdiyindən irəli gəlir. İqtisadi ədəbiyyatda valyuta məzənnəsi anlayışını nominal və gerçək olmaqla iki qrupda təhlil edirlər.
Nominal valyuta məzənnəsi(ing.nominal exchange rate) Cari bazar qiymətlərini əks etdirir və inflyasiya və digər makroiqtisadi dəyişənləri nəzərə almır. Bazar iştirakçılarının gözləntilərinə həssas olub qısa zaman aralığında böyük dəyişmələr göstərə bilir. N.v.m. iki cür ifadə olunur. Tutaq ki, A “bizim”, B isə “xarici” ölkənin pul vahidi, E və e isə n.v.m.-dir. 1) 1A = eB Bir vahid ölkə puluna alına bilən xarici pulun miqdarıdır. 2)1B= EA Bir vahid xarici pulu almaq üçün tələb olunan yerli pulun miqdarıdır. Məs. pul islahatından əvvəl Azəbaycanda məzənnəni ifadə etmək üçün ikinci yoldan (E) istifadə olunurdu (1$=4900AZM). Qeyd edək ki, anqlo-sakson ənənəsində iqtisadi təhlildə E-dən, kontinental Avropada isə daha çox e-dən istifadə olunur.
Gerçək valyuta məzənnəsi (ing.Real exchange rate) Yerli pul vahidinin xarici valyutaya nəzərən gerçək alıcılıq qabiliyyətini göstərir. Başqa sözlə, ölkədaxili inflyasiya ilə xarici ölkədə gedən inflyasiyanı nəzərə alan valyuta məzənnəsidir. Nominal valyuta məzənnəsi ilə sözügedən iki ölkədə hər hansı bir mal və ya xidmətin bazar qiymətləri nisbətinin hasilinə bərabərdir. N.v.m. pul vahidləri nisbəti olan halda g.v.m. konkret mal (və ya mal səbəti) miqdarlarının nisbətidir.İstifadə olunan nominal valyuta məzənnəsi yazılışından asılı olaraq aşağıdakı kimi yazılır: 1) ReR = e x (P/P*) Burada g.v.m.-nin tərifini belə veririk: g.v.m “bizim” ölkədə bir ədəd yerli pul vahidi ilə satın alına bilən malın miqdarı ilə “xarici” ölkədə bu pul vahidinə düşən xarici pulla satın alına bilən mal miqdarının nisbətinə bərabərdir.Yəni, P/(P*/e) 2) RER = E x (P*/P)
Valyuta rejimi(ing.Exchange rate regime) Dövlətin pul siyasətinə baxan qurumlarının valyuta bazarında tətbiq etdiyi qaydalar toplusu olub valyuta məzənnəsini müəyyən edir.V.r. sabit məzənnəli və üzən (sərbəst) məzənnəli olmaqla iki yerə ayrılır.
Kip bərkitmə (ing.Hard peg) Ölkə pulu məzənnəsinin hər hansı bir xarici valyutanın məzənnəsinə qəti bağlanmasıdır. Praktikada bu, tam dönərli dünya pullarından birinə (dollar, avro,yen) calanmaq deməkdir Yəni, ölkədəki makroiqtisadi mühitin necə dəyişdiyindən asılı olmayaraq, məzənnə daim sabit qalır. Valyuta sabitsizliyindən qorunmağa imkan versə də bu rejimin bir sıra mənfi xüsusiyyətləri vardır.
Ölkə pulu məzənnəsinin qeyri-sabitliyi(ing.Exchange rate volatility) Məzənnənin qısa müddət ərzində böyük dəyişmələr göstərməsidir. Bu hal beynəlxalq iqtisadi fəalliyətlə məşğul olanların gözləntilərinə əsaslı ziyan vurur. Belə ki, alqı-satqı müqavilələrinin cari məzənnə ilə tərtib olunduqları halda, pul məzənnəsinin dəyişməsi firmaları iflasa uğrada bilər. Hətta, müqavilələr dəyişkən məzənnə ilə ayaqlaşmaq üçün indeksləşdirərlərsə belə, məzənnənin hansı istiqamətdə və hansı böyüklükdə dəyışəcəyini bilməmək, tərəflərin böyük itkilərinə səbəb ola bilər. Bu, təkcə beynəlxalq ticarətə deyil, beynəlxalq maliyyə-kredit əməliyyatlarına da aiddir. Hətta yeni sənayeləşmiş ölkələrdə bu kapital əməliyyatlarına valyuta məzənnəsinin sabitsizliyindən dəyən zərər ticarətə vurulan zərərdən dəfələrlə artıq olur. Bu son məqam isə kapital bazarında tələb-təklifin qiymət dəyişmələrinə son dərəcə həssas olması və uyğunlaşmanın çox böyük sürətlə baş verməsidir. Bütun bunlar dövləti valyuta sabitsizliyindən qaçınmağa və valyuta bazarında kəskin dalğalanmaların qarşısını almaq üçün bütün mümkün makroiqtisadi vasitələrdən istifadə edərək ciddi addımlar atmağa vadar edir. Belə addımların içində ən çox yayılmışı sabit məzənnəli valyuta rejiminin tətbiqidir.
Valyuta məzənnəsinin zəifliyi(ing.Exchange rate vulnerability) Valyuta sabtsizliyindən fərqli olaraq iqtisadi sistemin zəifliyindən qaynaqlanır və potensial sabitsizlik kimi qiymətləndirilə bilər. Bura həm ölkənin xaricdən öz valyutasında borc ala bilməməsi, həm institusional quruluşunun zəifliyi, həm də daxili iqtisadiyyatın xarici amillərə həssaslığı daxildir. Daha doğrusu məzənnə zəifliyi halı bunların hamısının qarşılıqlı təsirindən doğan haldır. Bu hal kicik bir makroiqtisadi çətinliklə qarşılaşan ölkə pulu məzənnəsinin qeyri-sabitliyə düşməsi ilə nəticələnir.
Qaytarılmalı borc (ing.Oustanding loan) Borc alanın hələ də ödəməli olduğu və ödənilmə müddəti keçməmiş borc.
Anadangəlmə günah(ing.Original sin) İqtisadi ədəbiyyatda inkişaf etməkdə olan ölkələrin xaricdən öz valyutasında borc ala bilməməsi halına verilən ad. Burada həmin ölkələrin əzəldən belə olduqlarına və tarixçələri etibarilə borc verənlərin inamsızlığına düçar olduqlarına işarə olunur. (Məlumat üçün: A.g. adı İncildən gəlir (pervorodniy qrex) və xristian aləmində uşaqların üzərlərində Adəm peygəmbərin ilk günahı ilə doğulduqlarını bildirir.Aparılan analogiya ölkələrin bu mənfi durumdan qurtula bilməmələrindən ibarətdir). Xarici borcu xarici valyutada almaq isə onu həmin valyutada qaytarmalı olmaq deməkdir.Yəni, ölkədaxili əməliyyatları yerli pulla həyata keçirən firmalar xaricdəki kreditortlarına olan borclarını xarici valyutada qaytarmalı olduğundan, bu iki valyuta arasındakı məzənnədən birbaşa asılı vəziyyətə düşür. Başqa sözlə, ölkə pulu nə qədər dəyərdən düşərsə, firmaların borcu bir o qədər artar.Belə vəziyyət valyuta böhranının daha geniş maliyyə böhranına keçməsinə səbəb olar.
Meltzer Komitəsi(ing.Meltzer Commission) 1998-ci ildə ABŞ Konqresi tərəfindən yaradılmış Beynəlxalq Maliyyə Qurumları üzrə Məsləhətçi Komitənin qısa adıdır. Rəhbəri olmuş Allan Meltzerin adı ilə çağrılır. Məqsədi BVF və DB kimi dünya miqyaslı iqtisadi təşkilatlara ABŞ dövlətinin ayırdığı vəsaitin hədər gedib-getmədiyini üzə çıxarmaq və onların fəaliyyətinin təkmilləşdirilməsi üçün təkliflər irəli sürməkdir. Komitənin verdiyi ən mühüm tövsiyələrdən biri BVF və DB arasında aydın əmək bölgüsünü bərpa edib təkrarlanan funksiyaları aradan götürməkdir. Bu baxımdan BVF-nin orta və uzun müddətə borc verməsini dayandırmaq və bunu yalnız DB-nın regional qollarının öhdəsinə buraxmaq məsləhət görülür. BVF isə son çarə kreditoru olaraq yalnız maliyyə sabitliyi baxımından əvvəlcədən müəyyən olunmuş şərtləri ödəyən ölkələrə qısamüddətli kreditlər ayırmalıdır. Həmçinin, Fondun kreditləri bazar qiymətlərindən xeyli yüksək faiz dərəcəsi ilə verilməlidir ki, ona doğrudan da son çarə kimi müraciət olunsun. Beləcə,BVF dünya maliyyə sabitliyini qoruyan və üzvü olan ölkələrdə sağlam fiskal siyasəti təbliğ edən “daha kiçik bir qurum” şəklinə düşər. DB-nin isə öz növbəsində “Dünya İnkişaf Agentliyinə” çevrilərək yoxsul ölkələrə borc verməkdənsə, səylərini texniki yardım və yoxsulluğu azaltma qrantlarının verilməsinə yönəltməsi lazım bilinir. Borcvermə də daxil olmaqla qalan funksiyaları regional inkişaf bankları yerinə yetirməlidir. Komitəyə görə, DB regional inkişaf banklarının arzuolunar səviyyədə olmadığı Afrika və bəzi Orta Şərq ölkələrinə xüsusi diqqət ayırmalıdır. Komitənin Beynəlxalq Hesablaşmalar Bankı və Dünya Ticarət Təşkilatı ilə bağlı daha kiçik miqyaslı tövsiyələri vardır. Meltzer Komitəsinin tövsiyələrinə münasibət birmənalı deyildir.Çox vaxt bu fikir bildirənin siyasi mənsubiyyətindən asılı olur.Belə ki, Komitənin tərkibində çoxluq təşkil edən konservativ görüşlü alimlərin respublikaçılar mövqeyindən, liberalların isə demokratların mövqeyindən çıxış etdikləri qəbul olunur.
Kapital hərəkətinə məhdudiyyətlər (ing.Capital controls) İqtisadi ədəbiyyatda bu ifadə adətən ölkələrarası kapital axınlarına aid edilir. (Ölkədaxili məhdudiyyətlər üçün adətən, maliyyə repressiyası ifadəsi işlənir).Çıxış və giriş məhdudiyyətlərinə ayrılır.
Çıxış məhdudiyyətləri(ing.Outflow controls) Ölkə rezidentlərilə xarici investorlar arasında yerli maliyyə aktivlərinin xarici aktivlərə dəyişdirilmə imkanlarını azaldır. Həmçinin, yerli rezidentlərin xarici borclarını qaytarmalarının da qarşısını ala bilər.
Giriş məhdudiyyətləri (ing.İnflow controls) Yerli rezidentlərin qeyri-rezidentlərdən borc alma və xarici investorların yerli maliyyə aktivlərini əldə etmə imkanlarını azaldır.
Girov(ing.Collateral) Bankdan alınan kreditin qaytarılmasına zəmanət vetmək üçün borc alanın bankda qoyduğu və bu kreditin dəyərinə bərabər olan maddi mülkiyyət və ya qiymətli kağızdır. Kredit müqaviləsinə görə kreditin əsas məbləği və faizləri vədəsi yetəndə ödənilməzsə, girov bankın mülkiyyətinə keçir (və vurulmuş ziyanı qarşılamaq üçün satılır). Misal üçün, ipoteka kreditinin girovu həmin kreditin sayəsində tikilmiş evin özüdür.
Maliyyə yoluxması (ing.Financial contagion) Bir ölkədə baş verən maliyyə böhranının bazar iştirakçılarının gözləntiləri üzündən başqa ölkəyə yayılması. Bu gözləntilər bəzən əsassız olub bazar iştirakçılarının məlumat qıtlığından irəli gəlir. Belə ki, müəyyən meyarlara görə (iqtisadi inkişaf səviyyəsi, ticarət strukturu, maliyyə reytinqi və s.) eyni qrupa aid etdikləri ölkələrə investorlar eyni gözlə baxır, hər bir ölkədəki durumu onun özünəməxsus cəhətlərinə görə qiymətləndirmirlər. Nəticədə qurunun oduna yaş da yanır: sağlam maliyyə sistemi olan ölkələr də investor qaçhaqaçına düçar olurlar.
Çoxluq qərarı maddəsi(ing.Collective Action Clause) İstiqraz müqaviləsinin bir hissəsi olub, istiqraz sahiblərinin əksəriyyətinin razılığı olduğunda və azlığın razılıq verməməsinə baxmayaraq borca yenidən baxılmasına imkan yaradır. Əvvəllər istiqraza ilkin yazılma mərhələsində istiqraz sahibləri bu cür maddələrin istiqraz müqaviləsinə salınmasına qarşı çıxsalar da, “yeni dalğa” böhranlarından sonra (xüs. Arg. 2001) çoxluq qərarı maddəsinə münasibət dəyişmişdir. Hazırda bu maddə daha yayğın hal almış və gələcəkdə daha köklü addımlardan qorunma çarəsi kimi görülür.
11-ci Fəsil (ing.Chapter 11) ABŞ İflas Məcəlləsinin bir bölməsdir. Firmanın borclarının yenidən təşkili qaydalarını müəyyən edir. 11-ci fəsil hətta borclarını ödəmək iqtidarında olmadıqda belə firmaya fəaliyyət göstərmək hüququ verir. Bu isə kredit dövriyyəsinin bərpasına kömək edir. Ümumiyyətlə, səmərəli qurulmuş iflas qanunvericiliyi firma fəaliyyətinin surətli bərpasına və dolayı yolla iqtisadiyyatın böhrandan çıxmasına zəmin yaradır.
