Victor Hugo

Z Wikipedii

Victor Marie Hugo [wymowa: ügọ] (ur. 26 lutego 1802 w Besançon, zm. 22 maja 1885 w Paryżu) francuski pisarz, poeta, dramaturg i polityk. Uznawany jest za najważniejszego przedstawiciela literatury francuskiej romantyzmu.

Jego twórczość jest bardzo bogata i zróżnicowana - należą do niej powieści (m.in. Katedra Marii Panny w Paryżu, znana też jako Dzwonnik z Notre Dame i Nędznicy), poezja liryczna (m.in. Ody i ballady oraz Legenda wieków), dramaty wierszem i prozą, listy oraz dyskursy polityczne w Izbie Parów (izbie wyższej parlamentu).

Victor Hugo był członkiem Akademii Francuskiej, deputowanym do Konstytuanty, a następnie Zgromadzenia Narodowego. Wspierał rewolucję lipcową w 1830, brał udział w rewolucji lutowej w 1848, a z powodu przekonań politycznych przez 19 lat (1851-1870) przebywał na dobrowolnym wygnaniu poza granicami Francji jako przeciwnik II Cesarstwa. Po upadku Napoleona III w roku 1870 wrócił do Francji. Został pochowany w paryskim Panteonie.

Spis treści 1 Biografia 1.1 Dzieciństwo i młodość 1.2 Młody pisarz 1.3 Emigracja 1.4 Powrót do Francji 2 Twórczość 2.1 Powieści 2.2 Dramaty 2.3 Poezja 2.3.1 Młodość 2.3.2 Początek dojrzałości twórczej 2.3.3 Na wygnaniu 2.4 Grafiki 3 Myśl polityczna 3.1 Polityka wewnętrzna 3.2 Kara śmierci 3.3 Komuna 3.4 Kwestia społeczna 3.5 Wystąpienia polityczne 3.6 Pokój dzięki wymianie handlowej 3.7 Stany Zjednoczone Europy 4 Odbiór 4.1 Relacje z współczesnymi 4.2 Odbiór Hugo i jego dzieł po śmierci 5 Adaptacje 5.1 Film 5.2 Telewizja 5.3 Opera 5.4 Musicale 5.5 Filmy animowane 6 Lista dzieł 6.1 Sztuki teatralne 6.2 Powieści 6.3 Poezja 6.4 Inne teksty 7 Bibliografia 7.1 Dzieła zebrane, wydania klasyczne 7.2 O człowieku 7.3 O rysowniku 8 Przypisy 9 Linki zewnętrzne 9.1 Ogólne 9.2 Tematyczne

[edytuj] Biografia

[edytuj] Dzieciństwo i młodość

Victor Hugo urodził się w Besançon (w regionie Franche-Comté, w departamencie Doubs), lecz dzieciństwo spędził w Paryżu. Był najmłodszym z trzech synów Sophie Trébuchet (1772–1821) i Josepha Léopolda Sigisberta Hugo (1773–1828); jego starszymi braćmi byli: Abel Joseph Hugo (1798–1855) i Eugeniusz Hugo (1800–1837). W dzieciństwie często przenosił się wraz z ojcem, generałem Napoleona Bonaparte, do Hiszpanii i Neapolu.

Około 1813 zamieszkał w Paryżu razem z matką, która wcześnie zakończyła małżeństwo separacją z powodu związku z generałem Cesarstwa Victorem Fanneau de la Horie. Konkubent matki był jego pierwszym nauczycielem; edukacja była nieformalna i koncentrowała się na wszechstronnej lekturze.

W wieku zaledwie 14 lat, w lipcu 1816, Hugo napisał: Chcę być Chateaubriandem lub nikim^[1]. Jego talent objawił się bardzo wcześnie a ambicja była nieograniczona.

W 1819 wraz z braćmi Abelem i Eugeniuszem zaczął wydawać gazetę le Conservateur littéraire, która zwróciła uwagę na jego talent pisarski. W tym samym roku wygrał konkurs "Académie des Jeux floraux". Ponownie nagrodzony przez tę akademię w 1820, porzucił ulubioną matematykę (rozpoczął już studia na tym kierunku) i zaczął karierę literacką.

Jego pierwszy zbiór poematów Odes (Ody) ukazał się w 1821, gdy był 19-letnim uczniem Liceum Louis-le-Grand i dzięki temu dziełu stał się znanym pisarzem. Uczestniczył w zebraniach koła literackiego Charlesa Nodiera w Bibliotece Arsenału - kolebce francuskiego romantyzmu; zebrania wywarły duży wpływ na jego twórczość. Od tego czasu datuje się jego sukces jako wszechstronnego twórcy: poety, powieściopisarza, dramatopisarza i dziennikarza.

[edytuj] Młody pisarz

Przełomem w twórczości Hugo była sztuka teatralna Cromwell, opublikowana w 1827. W przedmowie do dzieła sprzeciwił się konwencjom klasycznym (szczególnie zasadzie jedności czasu i miejsca). W kolejnej sztuce Hernani swoją teorię zastosował w praktyce. Dzieło to stało się przyczyną sporu między tradycjonalistami i modernistami, zwanego "batalią o Hernaniego" (do entuzjastów tej sztuki należał m.in. Teofil Gautier). Od tej pory twórczość Hugo nabrała rozmachu: napisał powieści (m.in. Katedrę Marii Panny w Paryżu, 1831); poezje (m.in. Pieśni o zmroku, 1835); dramaty (m.in. Ruy Blas, 1838).

Od 1826 do 1837 często przebywał w Château des Roches, niedaleko Bièvres, w posiadłości Bertina l'Aîné, wydawcy pisma Le Journal des débats. Poznał tam Berlioza, Chateaubrianda, Liszta, Giacomo Meyerbeera i tworzył zbiory poezji, m.in. Les Feuilles d’automne (Jesienne liście).

12 października 1822 ożenił się z Adelą Foucher, która urodziła mu pięcioro dzieci:

• Leopolda (16 lipca 1823–10 października 1823)
• Leopoldynę (28 kwietnia 1824–4 września 1843)
• Karola (4 listopada 1826–13 marca 1871)
• Franciszka-Wiktora (28 października 1828–26 grudnia 1873)
• Adelę (24 kwietnia 1830–21 kwietnia 1915), która jako jedyna z dzieci przeżyła swojego sławnego ojca i która z powodu zaburzeń psychicznych długie lata spędziła w zakładach psychiatrycznych.

Hugo miał wiele kochanek. Najbardziej znaną była Juliette Drouet, aktorka poznana w 1833, która poświęciła mu się całkowicie i uratowała przed uwięzieniem w czasie zamachu stanu Napoleona III. Hugo napisał dla niej wiele poematów. W czasie pierwszej rocznicy swojego spotkania kochankowie postanowili wspólnie pisać dziennik, nazwany Księgą rocznicową^[2].

Hugo został przyjęty do Akademii Francuskiej w 1841.

W 1843 jego córka Leopoldyna umarła tragicznie wraz z mężem Karolem Vacquerie w Villequier, topiąc się w Sekwanie. Hugo głęboko przeżył tę tragedię, która zainspirowała go do napisania wielu poematów ze zbioru Kontemplacje (Les Contemplations), szczególnie słynnego: Demain, dès l'aube... (Jutro, o świcie...).

[edytuj] Emigracja

Wychowany w duchu monarchizmu przez matkę, pochodzącą z Wandei, powoli przekonywał się do idei demokracji. W jednym z poematów napisał: dorastałem w biegu.^[3]. Jego zdaniem: tam, gdzie wiedzę posiada tylko jeden człowiek, monarchia narzuca się sama. Tam, gdzie wiedzę posiada grupa ludzi, monarchia musi ustąpić arystokracji. A kiedy wszyscy mają dostęp do światła wiedzy, wtedy nadchodzi czas demokracji. Jako zwolennik demokracji liberalnej i humanitarnej, został wybrany posłem II Republiki w 1848 i poparł kandydaturę księcia Ludwika-Napoleona na prezydenta Republiki.

Po zamachu stanu 2 grudnia 1851, który Hugo ostro potępił z powodu swoich przekonań (Histoire d'un crime [Historia zbrodni]), musiał wyemigrować z Francji. W okresie II Cesarstwa, jako przeciwnik reżimu Napoleona III, żył na emigracji w Brukseli, a następnie na wyspach: Jersey i w końcu na Guernsey. Był jednym z nielicznych opozycjonistów, którzy nie chcieli skorzystać z amnestii^[4]. (Gdyby pozostał tylko jeden, bedę właśnie nim^[5]). Podczas tych trudnych lat opublikował m.in. Les Châtiments (Chłosta) (1853), utwór poetycki, wymierzony przeciwko II Cesarstwu; Les Contemplations (Kontemplacje), poezje (1856) ; La Légende des Siècles (Legendę wieków) (1859), oraz Les Misérables (Nędzników), powieść (1862).

Bolesne wspomnienie o córce Leopoldynie oraz ciekawość, popchnęły Hugo do uczestnictwa w organizowanych na Jersey seansach spirytystycznych, które opisał w Les Tables tournantes de Jersey (Obracające się stoliki z Jersey).

W latach 60. XIX wieku odbył liczne wyprawy turystyczne do Luksemburga i do niemieckiej Nadrenii (1862, 1863, 1864, 1865). W 1871, po upadku Komuny Paryskiej, kiedy został wydalony z Belgii z powodu pomocy udzielanej komunardom, ściganym w Paryżu, znalazł schronienie na okres 3,5 miesiąca w Luksemburgu (1 czerwca–23 września). Mieszkał w mieście Luksemburg, w Vianden (2,5 miesiąca), w Diekirch i w Mondorf, gdzie leczył się w miejscowym uzdrowisku.

[edytuj] Powrót do Francji

Po upadku II Cesarstwa (w wyniku wojny francusko-pruskiej w 1870) powstała III Republika Francuska: Hugo mógł wreszcie powrócić po 20 latach pobytu na emigracji. Aż do śmierci pozostał jednym z najważniejszych obrońców odrodzonej republiki i jednocześnie niekwestionowanym autorytetem literackim.

Zgodnie ze swoją ostatnią wolą^[6], został przewieziony karawanem dla biednych do paryskiego Panteonu i tam pochowany; wcześniej jego trumna była wystawiona przez kilkanaście dni pod Łukiem Triumfalnym. Szacuje się, że aż 3 miliony ludzi przybyło wówczas, aby oddać mu ostatni hołd. Ostatnie słowa Hugo brzmiały: Widzę czarne światło. To tu jest walka dnia i nocy....

[edytuj] Twórczość

Dzieła zebrane Victora Hugo (z jego spuścizny nie zachowało się jedynie kilka osobistych listów spalonych celowo przez wykonawców testamentu pisarza) zostały wydane w latach 1928-1931 przez francuskiego wydawcę Jeana-Jacquesa Pauverta. Na Dzieła składa się 28 tomów, które zawierają łącznie blisko 40 milionów znaków. W liście z 9 grudnia 1859 Hugo pisał:

"Wszystkie moje działa stanowić będą pewnego dnia niepodzielną całość. (...) Księga różnorodna podsumowująca całe stulecie - oto co pozostawiam po sobie (...)."

W słowach tych Hugo odnaleźć można jego chęć tworzenia wyrażaną poprzez różne formy literackie: powieści, poezję, dramaty, eseje.

[edytuj] Powieści

Hugo pozostawił po sobie dziewięć powieści. Pierwszą z nich Bug-Jargal napisał w wieku 16 lat, ostatnią Rok 93 (Quatre-vingt-treize) w wieku 72 lat. Powieści odzwierciedlają przemiany stylu pisarskiego Hugo oraz zmiany mód i prądów literackich jego czasów.

Niektóre z jego powieści (Han d'Islande z 1823, Bug-Jargal (opublikowana w 1826) czy Katedra Marii Panny w Paryżu z 1831) przypominają powieści historyczne popularne w XIX wieku. Inne powieści Hugo, np. Le Dernier Jour d'un condamné (Ostatni dzień skazańca) z 1829 i Claude Gueux z 1834, trudno zaklasyfikować do jednego gatunku literackiego. Są to powieści na poły historyczne, na poły zaangażowane społecznie, np. w walkę o zniesienie kary śmierci. Również powieść Nędznicy, która ukazała się w 1862 w szczytowym okresie rozwoju realizmu literackiego, tylko częściowo korzysta z jego osiągnięć. Popularność książki Hugo zaskoczyła krytyków, którzy widzieli w niej dzieło niebezpiecznie krążące między realistycznym opisem, melodramatem dla ludu a dydaktyczną rozprawą.

Podobnie powieści Pracownicy morza (Les Travailleurs de la mer) z 1866 i Człowiek śmiechu (L'Homme qui rit) z 1869 zbliżają się w swojej formie raczej do estetyki romantyzmu z początku wieku. Wreszcie wydana w 1874 powieść Rok 93 powtarza ulubiony temat twórczości Hugo - rolę rewolucji francuskiej w budowaniu świadomości literackiej, politycznej, społecznej i moralnej XIX wieku.

Powieść Hugo nie jest czystą rozrywką - pozostaje niemal zawsze w służbie idei. Widać to w abolicjonistycznych powieściach jego młodości i w wieku dojrzałym - w licznych, czasem aż natrętnych dygresjach o ubóstwie materialnym i duchowym - w Nędznikach. Jego tragiczni bohaterowie zmagają się z ograniczeniami zewnętrznymi i bezwzględnym przeznaczeniem, które może mieć swe źródło a to w społeczeństwie (Jean Valjean, Claude Gueux lub bohaterowie Ostatniego dnia skazańca), a to w historii (Rok 93) lub nawet w chwili urodzenia (Quasimodo). Duch epopei ludzi zmagających się z siłami natury, społeczeństwem albo przeznaczeniem nigdy nie opuścił pisarza. Zawsze też znajdował on swoich odbiorców bez poddawania się kaprysom mody.

[edytuj] Dramaty

W wieku 26 lat w słynnej przedmowie do Cromwella, Hugo stawiał fundamenty nowego rodzaju literackiego: dramatu romantycznego. W tekście tym młody ambitny pisarz podważał tradycyjne reguły teatru klasycznego, wprowadzając na scenę tematy romantyczne, pomnażając ilość osób i miejsc, mieszając klimaty - pospolitość i wyszukanie, groteskę i sublimację - i przede wszystkim ożywiając zbyt sztywną dotąd sztukę. Z drugiej strony powstały jednak trudności realizacyjne: Cromwell - utwór składający się z 6 tysięcy wersów i w którym pojawiają się niezliczone postaci, nie jest wystawiany, gdyż jest to trudne do wykonania.

Za sprawą Hernani dramaturg w 1830 stał się słynny i zajął pozycję autorytetu pomiędzy współczesnymi twórcami. W następnych latach zderzył się z trudnościami technicznymi (scena włoska ze swymi balkonami, mało przychylna spektaklom na dużą skalę) i ludzkimi (powściągliwość członków Comédie-Française wobec wyzwań jego dramatów). Spotykały go na przemian sukcesy (Lucrèce Borgia) i porażki (Le Roi s’amuse [Król się bawi]), aż w końcu zdecydował się wraz z Alexandre Dumasem stworzyć scenę całkowicie poświęconą dramatowi romantycznemu - czyli Teatr Renesansu, gdzie w 1838 wystawił Ruy Blasa.

W 1843 mocno dotknęła go porażka Burgraves. Pisarz zaczął wątpić w możliwość istnienia teatru popularnego i wymagającego zarazem. Hugo - dramaturg, skądinąd pogrążony w żałobie po śmierci Leopoldyny, porzucił scenę teatralną. Powrócił jednak (od 1866) do teatru w swej twórczości, szczególnie w serii utworów Théâtre en liberté (Teatr na wolności).

[edytuj] Poezja

[edytuj] Młodość

W wieku 20 lat Hugo opublikował Ody (Odes et Ballades) - zbiór poezji, w którym już wtedy pojawiły się wyraźnie tematy stale później powracające u pisarza: świat współczesny, historia, religia i zwłaszcza rola poety. Później pod tym samym tytułem powstały dalsze zbiory tekstów, które z czasem stały się coraz mniej klasyczne a bardziej romantyczne. Cztery wydania w tej serii (między 1822 a 1828) przyciągnęły wielu młodych czytelników.

W 1828 Hugo opublikował pod wspólnym tytułem Ody i ballady całą swoją dotychczasową twórczość poetycką. Opisy historyczne, wspomnienia z dzieciństwa, napisane były jeszcze w sposób konwencjonalny, jednak zauważalne było już dążenie młodego pisarza romantycznego do zerwania z metrum i tradycją poetycką. Ten zbiór poezji pozwala także zauważyć zaczątek ewolucji duchowej, która będzie trwała całe jego życie: żarliwy katolik stawał się stopniowo coraz bardziej tolerancyjny, jego monarchistyczne przekonania również słabły i pisarz dużo uwagi poświęcał niedawnej epoce napoleońskiej; ponadto poeta nie odrzucał swojego podwójnego dziedzictwa napoleońskiego (po ojcu) i monarchicznego (po matce), ale starał się je przezwyciężyć za pomocą konfrontacji przeciwieństw (słynna antyteza Hugo):

Les siècles, tour à tour, ces gigantesques frères,
Différents par leur sort, semblables en leurs vœux,
Trouvent un but pareil par des routes contraires. ^[7]
"Wiek po wieku kolejno, ci potężni bracia
Różni co do natury, podobni w swych pragnieniach
Cel jeden odnajdują przeciwnymi drogami"

Następnie Hugo oddalał się w swoich dziełach od bieżących problemów politycznych, nad które chwilowo przedkładał zasadę "sztuki dla sztuki". Rozpoczął pisanie Les Orientales (Orient był wówczas modnym tematem) w 1829 (w tym samym roku powstał Ostatni dzień skazańca).

Odniósł znaczący sukces, utrwalił swoją sławę poety romantycznego, a przede wszystkim ustalił swój styl pisarski w tematyce greckiej wojny o niepodległość (przykład ludów, które pozbywają się swoich królów nawiązywał także do ówczesnej sytuacji politycznej we Francji), która inspirowała również Byrona i Delacroix.

[edytuj] Początek dojrzałości twórczej

Od Jesiennych liści (1831), Pieśni o zmroku (1835), Głosów wewnętrznych (1837), aż do zbioru Światła i cienie (1840), zaznaczały się przeważające tematy poezji jeszcze lirycznej - poeta był "duszą o tysiącu głosów", zwracającą się do kobiety, Boga, przyjaciół, Natury i w końcu (w Pieśniach o zmroku) do rządzących, odpowiedzialnych za niesprawiedliwość tego świata.

Poezje przemawiały do czytelników, ponieważ z pozorną prostotą poruszały popularne tematy; jednak Hugo nie mógł się oprzeć upodobaniu do epiki i wielkości do tego stopnia, że już w pierwszych wersach Jesiennych liści można przeczytać słynne:

« Ce siècle avait deux ans! Rome remplaçait Sparte
Déjà Napoléon perçait sous Bonaparte »

«Ten wiek miał dwa lata! Spartę Rzym zastąpił
I już w Bonapartego Napoleon wstąpił »

Hugo starał się już na początku umieścić poetę w Historii. Nigdy nie pozwoli mu z niej wyjść, w całej swojej twórczości.

[edytuj] Na wygnaniu

Całkiem inne było przesłanie Chłosty (Châtiments) - strofy walki, które w 1853 miały na celu zlikwidować Napoleona III, zwanego przez Hugo m.in. "prorokiem nieszczęść" i "egzekutorem przeklętego bratanka". Hugo ciągle zmieniał gatunki, pojawiały się: bajka, epopeja, pieśń, elegia.

Kilka lat później Hugo interpretował Kontemplacje (Contemplations), które ukazały się w 1856: Cóż to są "Kontemplacje"? - to wspomnienia duszy. ^[8] Jego ówczesna twórczość to apoteoza liryczna naznaczona wygnaniem i śmiercią ukochanej córki (np. w Pauca Meae); emigracja wewnętrzna i polityczna - Hugo wyruszał samotnie odkrywać siebie wobec wszechświata.

Jego arcydziełem była Legenda wieków (La Légende des Siècles), łącząca historię świata w jeden wielki epos, wydany w 1859. Człowiek wychodzący z ciemności do Ideału ^[9] przedstawiał zaś bolesną drogę ludzkości do Postępu i Światła.

[edytuj] Grafiki

Powszechnie nie są znane jego zamiłowania i talenty plastyczne. Ciągle odkrywa się na nowo jego obrazy. Stworzył ich około 4 tysiące (niektóre dostępne on-line^[10], ^[11]), obecnie wystawiane nie tylko we Francji, ale również w Nowym Yorku, Wenecji, Brukseli i Madrycie.

Jako dobry samouk Hugo nie wahał się używać metod ludowych albo eksperymentalnych: mieszał atrament z czarną kawą, węglem, sadzami z komina, szkicując końcem zapałki albo chorągiewką ptasiego pióra.

Jego dzieła są małych rozmiarów i służyły mu do ilustrowania swej twórczości literackiej (Les Travailleurs de la mer) jak również jako prezenty dla przyjaciół wysyłane na urodziny lub inne okazje. Ta sztuka, którą uprawiał przez całe życie, stanowiła dlań przede wszystkim rozrywkę.

Początkowo jego prace były raczej realistyczne, ale wraz z wygnaniem i mistyczną konfrontacją poety z morzem, nabrały wymiaru prawie fantastycznego.

Ta strona talentu Hugo nie umknęła uwadze jego współczesnych i była przyczyną wielu pochwał, w szczególności od Baudelaira: Nie znalazłem u wystawców Salonu tej wspaniałej wyobraźni, która tkwi w obrazach Victora Hugo jak tajemnica w niebie. Mówię o jego rysunkach atramentowych, bo to więcej niż jasne, że w poezji nasz poeta jest królem pejzażystów ^[12].

[edytuj] Myśl polityczna

Od 1849 Victor Hugo poświęcał jedną trzecią dzieł każdej z trzech dziedzin: polityce, religii i filozofii społecznej człowieka. Jego myśl, złożona i niejednokrotnie zaskakująca, odrzucała całkowicie potępienie osoby i wszelki manicheizm, ale była też surowa wobec społeczeństwa.

[edytuj] Polityka wewnętrzna

Hugo jako reformator pragnął zmian w społeczeństwie takim jakie ono było, jeśli usprawiedliwiał wzbogacanie się, to oskarżał gwałtownie ustrój nierówności społecznej. Występował przeciw bogatym, kapitalizującym zyski zamiast przeznaczać je na produkcję. Elita mieszczańska nie mogła mu tego wybaczyć. Sprzeciwiał się przemocy jeśli ta dokonuje się wbrew władzy demokratycznej, ale tę przemoc popierał (zgodnie z Deklaracją Praw Człowieka i Obywatela) przeciw władzy nieuprawnionej. W 1851 ogłosił apel "Nabić strzelbę i być gotowym"^[13], który jednak nie odniósł większego skutku. Swoje stanowisko podtrzymuje do 1870. Kiedy wybuchła wojna niemiecko-francuska, pisarz ją potępił jako wojnę "dla kaprysu"^[14] a nie dla wolności. Nastąpił upadek Imperium, a wojna toczyła się przeciw Republice - nawoływanie Hugo do pojednania ciągle pozostawało bez echa. W końcu w pisarzu patriota zwyciężył z pacyfistą: 17 września opublikował wezwanie do oporu i masowego powstania. Umiarkowani republikanie byli przerażeni: dla nich rzeczywiście lepszy był Bismarck niż głosiciele społecznego podziału dóbr. Tymczasem lud Paryża wyrywał sobie z rąk egzemplarze Chłosty.

[edytuj] Kara śmierci

Hugo był zdecydowanym przeciwnikiem kary śmierci. Jako dziecko był świadkiem wielu egzekucji, co sprawiło, że przez całe późniejsze życie przeciwstawiał się tej formie karania przestępców. W powieściach z wczesnego okresu twórczości Ostatni dzień skazańca (1829) i Claude Gueux (1834) podkreślał okrucieństwo, niesprawiedliwość i nieskuteczność kary ostatecznej. Zdawał sobie sprawę, że sama literatura nie wystarczy, dlatego zwracał się do najwyższych instancji państwa o jej zniesienie, mówiąc m.in.: "Kara śmierci to szczególny i odwieczny znak barbarzyństwa" (cytat z wystąpienia Victora Hugo przed zgromadzeniem konstytucyjnym z 15 września 1848).

[edytuj] Komuna

W zgodzie z samym sobą Hugo nie mógł być komunardem:

Komuna jest potężna i mogłaby czynić wielkie rzeczy, jednak dokonuje tylko małych. Małych rzeczy, które są ohydne - to żałosne. Powiedzmy wyraźnie: jestem człowiekiem rewolucji. Akceptuję więc wielkie konieczności pod jednym warunkiem: aby były potwierdzeniem zasad, nie ich upadkiem. Moje myśli oscylują między dwoma biegunami: "cywilizacja - rewolucja". Budowa społeczeństwa egalitarnego musi wypływać z rekonstrukcji społeczeństwa liberalnego^[15].

Jednocześnie bronił łaski dla Adolpha Thiersa udzielonej przez Luisa Rossela, młodego oficera który został ministrem wojny w Komunie. O represjach komunardów poeta wyrażał się z ironią i odrazą:

Bandyci zabili 64 zakładników. Odpowiemy zabijając 6000 więźniów! ^[16]

[edytuj] Kwestia społeczna

Piętnując do końca rozwarstwienie w społeczeństwie, Hugo podczas ostatniego publicznego zebrania, któremu przewodniczył, powiedział: Kwestia społeczna pozostaje. Jest straszna, ale prosta. To sprawa tych, którzy mają i tych, którzy nie mają. Chodziło o zbiórkę środków, które pozwolą 126 delegowanym robotnikom pojechać na pierwszy kongres socjalistyczny we Francji (w Marsylii).

[edytuj] Wystąpienia polityczne

W czasie swojej kariery politycznej Victor Hugo wygłosił wiele przemówień, z których najsłynniejsze zebrano później w Actes et paroles (Czyny i słowa). Do najbardziej znanych zaliczyć można wystąpienia:

• przeciwko biedzie (Discours sur la misère, 9 lipca 1849),
• o sytuacji kobiet (w czasie pogrzebu George Sand, 10 czerwca 1876),
• przeciw oświacie religijnej oraz za szkoła laicką i bezpłatną (Discours à propos du projet de loi sur l’enseignement, 15 stycznia 1850) ^[17]
• kilka wystąpień przeciwko karze śmieci (słynne zdanie: Co mówi społeczeństwo? "Nie zabijaj." A jak to mówi? Zabijając!)
• kilka wystąpień w sprawie pokoju na świecie (Discours d’ouverture du Congrès de la paix, 21 sierpnia 1849),
• za powszechnym prawem wyborczym,
• w obronie wybrzeża, ^[18]
• przeciw unieważnieniu wyboru Garibaldiego do Zgromadzenia Narodowego w 1871, po którym sam złożył dymisję ze stanowiska deputowanego francuskiego (Contre l'invalidation de Garibaldi, wystąpienie w Zgromadzeniu Narodowym 8 marca 1871)^[19]

Występował też w izbie wyższej parlamentu w sprawie wolności prasy, popierał również suwerenność Polski (1841).

[edytuj] Pokój dzięki wymianie handlowej

Pisarz, który twierdził że handel zastąpi wojnę, był zagorzałym obrońcą kolonizacji humanitarnej, która, jak precyzował, powinna, zastępując dawne podboje, być tylko "tymczasowa" i nie trwać dłużej niż konieczne. 18 maja 1879 podczas bankietu fetującego zniesienie niewolnictwa Hugo wygłosił przemówienie popierające kolonizację w imieniu III Republiki

Morze Śródziemne jest jeziorem dla cywilizacji. To nie jest bez znaczenia, że to morze ma na jednym ze swych brzegów stary świat a na drugim świat nieznany, to znaczy z jednej strony pełna cywilizacja, a z drugiej całkowita barbaria (...). Bóg oddaje Afrykę Europie. Weźcie ją nie dla armat ale dla pługa, nie dla szabli ale dla handlu, nie dla bitwy ale przemysłu, nie dla podboju ale dla braterstwa. Przelejcie na tę Afrykę to co was przepełnia i tym też rozwiążcie wasze sprawy społeczne, zmieńcie waszych proletariuszy w posiadaczy. Dalej, już! Budujcie drogi, budujcie porty, budujcie miasta; wznoście, podtrzymujcie, kolonizujcie, pomnażajcie.^[20]

Pozytywne spojrzenie na misję człowieka zawarł w sentencji:

Współpracuj z Bogiem. Przewiduj. Zaradzaj. Troszcz się. (Collabore avec Dieu. Prévois. Pourvois. Prends soin)^[21]

[edytuj] Stany Zjednoczone Europy

Idea Stanów Zjednoczonych Europy przewijała się wielokrotnie w przemówieniach i pismach Victora Hugo:

• Żadnych granic! Ren dla wszystkich! Bądźmy jedną Republiką, bądźmy Stanami Zjednoczonymi Europy, bądźmy kontynentalną federacją, wolnością europejską, bądźmy pokojem światowym! (przemówienie w Zgromadzeniu Narodowym, 1 marca 1871)

• Gdy w sierpniu 1876 okrutnie stłumiono powstania bośniackich Serbów i Bułgarów przeciwko imperium otomańskiemu, Hugo napisał manifest zatytułowany "Dla Serbii": Zbrodnie pozostają zbrodniami a rządy nie mają więcej uprawnień od jednostek aby napadać innych dopóki Europa jest solidarna. (...) To co się dzieje w Serbii pokazuje konieczność Stanów Zjednoczonych Europy. Niech po podzielonych rządach nastąpią zjednoczone ludy.

• Chciałbym na koniec życia dokonać wielkiego dzieła i umrzeć. Tak oto ustanowić Stany Zjednoczone Europy. (Notatka z lat 1876 - 1878)

• "Przed trzema dniami, 14 lipca, zasadziłem w moim ogrodzie w Hauteville-House dąb Stanów Zjednoczonych Europy" (notatka z 17 lipca 1870)

Jego współcześni uważali tę ideę za absurd i utopię (np. Francuzi i Niemcy uważani byli za dziedzicznie skazanych na wieczną wrogość). Hugo nie był jednak naiwny: Niech będzie, że utopia. Ale nie zapominajmy, że kiedy idą do tego samego celu co ludzkość, (...) utopie jednej epoki stają się faktami w następnej. (Le Rhin)

[edytuj] Odbiór

[edytuj] Relacje z współczesnymi

Hugo utrzymywał relacje pełne wzajemnego szacunku i podziwu z Honoriuszem Balzakiem i Gérardem de Nervalem. Przyjaźń z Aleksandrem Dumasem, jego towarzyszem w twórczości romantycznej, przetrwała mimo wielu wzlotów i upadków do końca życia. Co do rywalizacji to najbardziej zacięta była z Alphonse'em de Lamartine'em, którego Hugo nieprzerwanie podziwiał, ale któremu nie chciał przyznać pierwszeństwa po przyjściu sukcesu.

Współcześni doceniali talent pisarza, jego oryginalność i nierzadko podziwiali - dwadzieścia lat wygnania, częściowo z własnej woli, robiło wrażenie także na krytykach. Hugo poruszał serca żyjących w swej epoce, kto irytował możnych i inspirował największych współczesnych i przyszłych poetów.

Od czasu wygnania i jeszcze bardziej po powrocie stał się figurą niemal posągową: znaną i podziwianą przez admiratorów a budzącą lęk u politycznych przeciwników. Nie sposób było pominąć odniesienia do niego - czy było się pisarzem powieściowym, czy dramaturgiem albo poetą, swoją tożsamość określało się względem Victora Hugo, postaci dominującej.

Pisarz miał zbyt wielkie znaczenie aby nie być znienawidzonym przez niektórych. W polityce - co bardziej lewicowi republikanie wątpili w jego szczere nawrócenie, podczas gdy monarchiści nie mogli łatwo wybaczyć porzucenia ich szeregów. Publiczność otaczała go kultem a młodzi poeci nie przestawali wysyłać mu swoich wierszy, podczas gdy inni demonstracyjnie okazywali brak uwielbienia.

Hugo : l’Homme apocalyptique,
L’Homme-Ceci-tûra-cela,
Meurt, gardenational épique ;
Il n’en reste qu’un — celui-là !
– Tristan Corbière, "Un jeune qui s'en va", Les Amours jaunes (1873)
Hugo - człowiek apokaliptyczny
Człowiek-To-zabije-Tamto
Umiera epicki gwardzista
Zostaje tylko jeden - on!

Hugo, mistrz antytezy, oburzał nierzadko swoich wielbicieli ale i potrafił skłonić do podziwu swoich wrogów. Charles Baudelaire podziwiał go nieprzytomnie, ale odczuwał też irytację wobec poety, tworzącego wiersze "polityczne". Émile Zola wytknął mu chłód wobec komunardów, i nie był tu jedyny, inni zaś krytykowali Hugo za przyjmowanie postaw zbyt prospołecznych. Gustave Flaubert podziwiał romantyzm Hugo, ale nie ufał "straremu krokodylowi", którym to mianem określił pisarza na podstawie niestrawnych dygresji filozoficznych znajdujących się zwłaszcza w Nędznikach. Baudelaire i Paul Verlaine podzielali punkt widzenia według którego sztuka i zaangażowanie polityczne nie powinny być mieszane.

[edytuj] Odbiór Hugo i jego dzieł po śmierci

Nawet długo po śmierci Hugo jego dzieła nie przestawały wzbudzać najróżniejszych reakcji: odrazy Charla Maurrasa i podziwu François Mauriaca, który w 1952 powiedział "Ledwo zaczął być znany a już stanął na progu prawdziwej glorii. Jego czyściec jest skończony"^[22]

W dowód uznania potomni złożyli prochy pisarza w Panteonie, nazwali jego imieniem wiele ulic (w Paryżu i licznych innych miastach francuskich) oraz stację paryskiego metra. W 1985 roku z okazji 100-lecia śmierci pisarza wyemitowano monetę dziesięciofrankową.

[edytuj] Adaptacje

Dzieła Hugo były wielokrotnie adaptowane przez kino, telewizję i teatr. Najwięksi aktorzy starali się o wcielenie w role jego bohaterów. We Francji Jean Valjean był interpretowany przez Harry'ego Baura, Jeana Gabina, Lino Venturę a także Gerarda Depardieu. Współcześnie także wielu pieśniarzy podejmuje jego utwory, np. Georges Brassens (Gastibelza), Julos Beaucarne (Je ne songeais pas à Rose), Colette Magny (Les Tuileries, Chanson en canot).

[edytuj] Film

Powstało ogółem niemal 100 adaptacji filmowych, w tym około dwudziestu samych Nędzników i niewiele mniej Katedry NMP w Paryżu. Uniwersalność Hugo przejawia się w filmie w sposób szczególny, gdyż różne kinematografie podjęły jego dzieła: amerykańska (1915, "Don Caesar de Bazar" na podstawie "Ruy Blas"), angielska, indyjska (Badshah Dampati,1953, na podstawie "Katedry NMP w Paryżu"), japońska (1950, Re Mizeraburu: Kami To Akuma: adaptacja "Nędzników" w kontekście japońskiej ery Meiji), egipska (np. 1978, Al Bo'asa, znów na podstawie Nędzników), włoska (1966, L'Uomo che ride, adaptacja "Człowieka śmiechu") i inne.

Dodać do tego należy filmy inspirowane biografią Victora Hugo, spośród których jeden z bardziej znanych to Miłość Adeli H. (L'Histoire d'Adèle H.) w reżyserii François Truffaut.

[edytuj] Telewizja

Istnieje też znaczna liczba adaptacji telewizyjnych, mniej lub bardziej wiernych oryginałowi. W rodzinnej Francji znakomitą sławą cieszyło się przeniesienie na mały ekran "Nędzników" w reżyserii Roberta Hosseina (1985) z udziałem Lino Ventury, Jeana Carmeta i Michela Bouqueta.

[edytuj] Opera

Przykładowe utwory:

• Lukrecja Borgia (Gaetano Donizetti, 1833), według dzieła o tym samym tytule.
• Il Giuramento, (Saverio Mercadante, 1837), według Angelo, tyran de Padoue.
• Ernani Verdiego, 1844, na podstawie Hernani.
• Rigoletto Verdiego, 1851, według Król się bawi.

Hugo nie był zwolennikiem takich adaptacji, co zapewne było zainspirowało go do okrutnego rozporządzenia: Niech nikt nie składa muzyki do mych wierszy!"^[23]

Niemniej jednak jego przyjaciel Franz Liszt komponował wiele utworów symfonicznych do jego poematów: Co słychać na górze (Ce qu’on entend sur la montagne) na podstawie Jesiennych liści i Mazepa według Orientales. Również inni kompozytorzy złamali zakaz poety: Georges Bizet, Camille Saint-Saëns, Gabriel Fauré czy Richard Wagner.

[edytuj] Musicale

Znane musicale:

• Les Misérables - adaptacja powieści Nędznicy autorstwa Alaina Boublila i Claude'a-Michela Schönbergena z 1980 zyskała duża popularność. Musical, przetłumaczony na 18 języków, grany był w 29 państwach na scenach blisko 200 miast, obejrzało go 42 miliony widzów,
• Notre-Dame de Paris - adaptacja Dzwonnika z Notre-Dame z 1998 dokonana przez Luca Plamondona (libretto) i Richarda Cocciante (muzyka) z Garou w roli Qausimodo.

[edytuj] Filmy animowane

Na podstawie powieści powstały również liczne filmy rysunkowe, z których najbardziej znane to "Dzwonnik z Notre-Dame" (1996) (The Hunchback of Notre Dame) wyprodukowany przez Walt Disney Pictures i Nędznicy (1979), animacja japońska.

[edytuj] Lista dzieł

W nawiasie podano tytuł oryginalny utworu i rok pierwszego wydania francuskiego

[edytuj] Sztuki teatralne

• Cromwell (1827)
• Hernani, czyli Honor kastylski (Hernani, 1830)
• Marion Delorme (1831)
• Król się bawi (Le Roi s'amuse, 1832)
• Lukrecja Borgia (Lucrèce Borgia, 1833)
• Marya Tudor (Marie Tudor, 1833)
• Angelo, tyran de Padoue (1835)
• Ruy Blas (Ruy Blas, 1838)
• Les Burgraves (1843)
• Torquemada (1882)
• Théâtre en liberté (1886)

[edytuj] Powieści

• Bug-Jargal (1826)
• Han z Islandii (Han d'Islande, 1823)
• Ostatni dzień skazańca (Le Dernier Jour d'un condamné, 1829)
• Katedra Marii Panny w Paryżu (znane również jako Dzwonnik z Notre Dame lub Kościół P. Marii w Paryżu; Notre-Dame de Paris, 1831)
• Claude Gueux (1834)
• Nędznicy (Les Misérables, 1862)
• Pracownicy morza (Les Travailleurs de la mer, 1866)
• Człowiek śmiechu (L'Homme qui rit, 1869)
• Rok dziewięćdziesiąty trzeci (Quatre-vingt-treize, 1874)

[edytuj] Poezja

• Odes et poésies diverses (1822)
• Nouvelles Odes (1824)
• Odes et Ballades (1826)
• Les Orientales (1829)
• Jesienne liście (Les Feuilles d’automne, 1831)
• Pieśni o zmroku (Les Chants du crépuscule, 1835)
• Głosy wewnętrzne (Les Voix intérieures, 1837)
• Światła i cienie (Les Rayons et les ombres, 1840)
• Chłosta (Les Châtiments, 1853)
• Kontemplacje (Les Contemplations, (1856)
• Legenda wieków (Première série de la Légende des Siècles, 1859)
• Les Chansons des rues et des bois (1865)
• L'Année terrible (1872)
• L'Art d'être grand-père (1877)
• Legenda wieków (Nouvelle série de la Légende des Siècles, 1877)
• Religions et religion (1880)
• Les Quatre Vents de l'esprit (1881)
• Legenda wieków (Série complémentaire de la Légende des Siècles, 1883)
• La Fin de Satan (1886)
• Toute la Lyre (1888)
• Dieu (1891)
• Nouvelle série de Toute la Lyre (1893)
• Les Années funestes (1898)
• Dernière Gerbe (1902)
• Océan. Tas de pierres (1942)

[edytuj] Inne teksty

• Étude sur Mirabeau (1834)
• Littérature et philosophie mêlées (1834)
• Ren (Le Rhin, 1842)
• Napoleon Mały (Napoléon le Petit, pamflet, 1852)
• Lettres à Louis Bonaparte (1855)
• William Shakespeare (1864)
• Paris-Guide (1867)
• Mes Fils (1874)
• Actes et paroles - Avant l'exil (1875)
• Actes et paroles - Pendant l'exil (1875)
• Actes et paroles - Depuis l'exil (1876)
• Histoire d'un crime - 1re partie (1877)
• Histoire d'un crime - 2e partie (1878)
• Le Pape (1878)
• L'Âne (1880)
• L'Archipel de la Manche (1883)
• Œuvres posthumes
• Rzeczy widziane (Choses vues - 1re série, 1887)
• Alpes et Pyrénées (1890)
• France et Belgique (1892)
• Correspondances - Tome I (1896)
• Correspondances - Tome II (1898)
• Rzeczy widziane (Choses vues - 2e série, 1900)
• Post-scriptum de ma vie (1901)
• Mille Francs de récompense (1934)
• Pierres (1951)
• Mélancholia

[edytuj] Bibliografia

• Wyczerpująca bibliografia po francusku: Bibliothèque Nationale oraz Zbiory "Groupe Hugo", Université Paris 7

[edytuj] Dzieła zebrane, wydania klasyczne

• Édition Hetzel – Quantin, wydanie zwane "ne varietur", 1880-1892. Œuvres complètes de Victor Hugo. Kolekcja klasyczna według oryginalnych rękopisów – J. Hetzel et Cie ; A. Quantin, 1880-1889. – 48 vol. in-8°. I. Poezja (16 vol.) – II. Filozofia (2 vol.) – III. Historia (3 vol.) – IV. Podróże (2 vol.) – V. Dramat (5 vol.) – VI. Powieść (14 vol.) – VII. Czyn i słowo (4 vol.) – VIII Dzieła różne (2 vol.)
• 1904-1952: Éditions Ollendorff et Albin Michel, wydanie zwane "de l’Imprimerie nationale" ("z Drukarni Narodowej") Œuvres complètes de Victor Hugo – P. Ollendorff ; Albin Michel ; Imprimerie Nationale, 1902-1952. – 45 vol. – Portrety, ilustracje czarno-białe i kolorowe, faksymile; kolejni redaktorzy: Paul Meurice (1904-1905), Gustave Simon (1905-1928) et Cécile Daubray (1933-1952). Wydanie krytyczne, z włączoną po raz pierwszy Korespondencją Victora Hugo jak i licznymi tekstami wcześniej niepublikowanymi.
• 1967-1970: Wydanie chronologiczne pod kierunkiem J. Massin, Œuvres complètes de Victor Hugo, Club Français du Livre, 1967-1970. – 18 vol.
• Seria « Bouquins » wydawnictwa Robert Laffont. Teksty bliskie edycji J. Massin powyżej, wydanie poprawione na stulecie rocznicy śmierci Hugo. Œuvres complètes de Victor Hugo, pod redakcją Jacques Seebachera i Guy Rosa, we współpracy z akademicką grupą roboczą uniwersytetu Paris VII, ("Groupe Inter-universitaire de travail sur Victor Hugo-Paris VII") R. Laffont, 1985 – 18 woluminów.

[edytuj] O człowieku

• Alain Decaux, Victor Hugo, Perrin, 2001.
• Juliette Drouet, Mille et une lettres d'amour à Victor Hugo, wybór, przedmowa i adnotacje Paul Souchon, Gallimard, coll. « L'Imaginaire » (Gallimard, 1951).
• Jean-François Kahn, Victor Hugo, un révolutionnaire, Fayard, 2001.
• Jean-Marc Hovasse, Victor Hugo I, Avant l'exil: 1802-1851, Fayard, 2001.
• Paul Lafargue, la Légende de Victor Hugo, Mille et une nuits, (tekst oryginalny: La Légende de Victor Hugo de 1817 à 1873, wydany w Revue socialiste, 1891). Kąśliwy pamflet napisany przez byłego komunarda, który wbrew panującym poglądom oskarżał pisarza o bycie li tylkp burżuazyjnym oportunistą.
• Frédéric Lenormand, Les Fous de Guernesey ou les amateurs de littérature, Robert-Laffont, 1991, o wygnaniu w Saint-Pierre-Port.
• Jérôme Picon, Isabel Violante, Victor Hugo contre la peine de mort, przedmowa Roberta Badintera, Paris, 2001, éditions Textuel.
• André Maurois, Olympio ou la Vie de Victor Hugo, Hachette, 1985.
• Frank Wilhelm, Victor Hugo et l'Idée des États-Unis d'Europe, Luxembourg, wyd. przez Amis de la Maison de Victor Hugo à Vianden, 2000.

[edytuj] O rysowniku

• Max-Pol Fouchet, Victor Hugo, imagier de l'ombre : avec trente-trois dessins, Actes Sud, Arles, 1985.

[edytuj] Przypisy

1. ↑ Victor Hugo raconté par un témoin de sa vie, Adèle Hugo, 1863. Zdanie to miało znajdować się w szkolnym zeszycie.
2. ↑ Victor Hugo / Juliette Drouet, 50 ans de lettres d’amour 1833-1883 : Lettres de l'anniversaire, red. Gérard Pouchain, przedmowa: Marie Hugo, Collection « Ecrits », 2005.
3. ↑ Kontemplacje, księga V - "Napisany w 1846".
4. ↑ Actes et paroles - Pendant l'exil, I. L'amnistie.
5. ↑ Les Châtiments, Ultima verba
6. ↑ 2 kwietnia 1883, Vikctor Hugo przekazał Augustowi Vacquerie, w niezaklejonej kopercie swoją ostatnią wolę, z zaleceniem wykonania jej na drugi dzień po swojej śmierci: Przekazuję ubogim 50 000 franków. Pragnę być przewieziony na cmentarz karawanem dla biednych. Zakazuję nabożeństw żałobnych w kościołach; proszę wszystkich o modlitwę za moją duszę. Wierzę w Boga. Actes et paroles - IV. Depuis l'exil, 1876-1885. Cytat z Rappel.
7. ↑ Odes et Ballades, Księga druga "Historia"
8. ↑ Les Contemplations, Przedmowa.
9. ↑ La Légende des Siècles, Przedmowa.
10. ↑ [1]
11. ↑ [2]
12. ↑ Baudelaire, Curiosités esthétiques (1868) - IX. Salon de 1859. « Lettres à M. le Directeur de la revue française VIII. »
13. ↑ Actes et paroles - Pendant l'exil, III. "Déclaration à propos de l'Empire".
14. ↑ Actes et paroles - Depuis l'exil, XVI. La libération du territoire
15. ↑ Actes et paroles - Depuis l'exil, Bruxelles, IV. À MM Meurice et Vacquerie.
16. ↑ zapis z 21 maja 1871 Podany za: Annette Rosa Victor Hugo, l'éclat d'un siècle, Editions Messidor, 1985 .
17. ↑ Zobacz pełny tekst wystąpienia oraz najciekawsze fragmenty)
18. ↑ Oeuvres complètes de Victor Hugo, Actes et paroles I - Avant l'exil 1841-1851, Chambre des Pairs (1845-1848), « II. Consolidation et défense du littoral. »
19. ↑ Grands moments d'éloquence parlementaire Wystąpienie Hugo na stronie Zgromadzenia Narodowego.
20. ↑ Actes et paroles - Depuis l'exil 1876-1885, II. Discours sur l'Afrique.
21. ↑ Toute la lyre - nouvelle série, LXVIII, « Collabore avec Dieu ».
22. ↑ Mauriac odowiada na ankietę pisma "Liberté de l'esprit" z okazji sto pięćdziesiątej rocznicy urodzin Hugo Adpf, « Hugo et ses contemporains ».
23. ↑ "Nie udało nam się odnaleźć źródła dla tej słynnej sentencji przypisywanej Hugo. Nie był zapewne tak nieprzychylny adaptacjom muzycznym jak o tym świadczy La Esmeralda Louisa Bertin" Arnaud Laster, Groupe Hugo, spotkanie 25 stycznia 1997

[edytuj] Linki zewnętrzne

[edytuj] Ogólne

• (fr) Portal dwusetlecia urodzin pisarza
• (fr) Le « Groupe Hugo » Prace akademickie o Victorze Hugo
• (fr)(en) Dzieła w różnych formatach i językach www.gutenberg.org
• (fr) Œuvres complètes, site Gallica
• (fr) Jego dzieła w « Ebooks » (darmowe)
• (fr) Wiersze Victora Hugo
• (fr) Victor Hugo w InLibroVeritas.net
• (fr) Victor Hugo w Biblioweb : biographia, podsumowania, analizy
• (fr) Stowarzyszenie przyjaciół victora Hugo
• (fr) Strony poświęcone życiu i twórczości pisarza
• (fr) Biografia i cytaty

[edytuj] Tematyczne

• (fr) Le site officiel Victor Hugo - Guernesey
• (fr) Hauteville House la maison d'exil de Victor Hugo à Guernesey
• (fr) Maison de Victor Hugo à Vianden, Luxembourg
• (fr) (en)Maison littéraire de Victor Hugo
• (fr) Victor Hugo et ses contemporains : Balzac, Baudelaire, Zola, etc.
• (fr) Victor Hugo adapté par les grands compositeurs classiques
• (fr) Des articles sur V. Hugo disponibles sur le site Gallica
• (fr) Document vidéo : "Les Travailleurs de la Mer" (entretien avec Pierre Georgel)