Marceli Nowotko
Z Wikipedii
Marceli Nowotko (właśc. Nowotka, pseudonimy: Marian, Stary) (8 lipca 1893 - 28 listopada 1942) - polski działacz komunistyczny, pierwszy przywódca Polskiej Partii Robotniczej.
Nowotko urodził się w Warszawie, z zawodu był między innymi ślusarzem. Od 1916 r. członek SDKPiL, potem (od 1918 r.) KPP. W 1918 r. współorganizował Radę Robotniczo-Chłopską w Ciechanowie, w 1920 r. był członkiem Komitetu Rewolucyjnego w Łapach. Działał również na Śląsku, Kieleckiem, Wielkopolsce i w Zachodniej Ukrainie. Podczas wojny polsko-bolszewickiej 1920 r. stał po stronie bolszewików. Od 1923 r. członek KC KPZU.
Więziony do września 1939 r. w Rawiczu z którego wydostał się po wybuchu wojny.
Po wybuchu wojny, od 1939 r. do 1941 r. działał w sowieckich strukturach władzy w okręgu białostockim, od listopada 1940 r. do wybuchu wojny niemiecko-sowieckiej był przewodniczącym Rejonowego Komitetu Wykonawczego (Rejonispołkomu) w Łapach. Od 1941 r. (inwazja Niemiec na ZSRR) - w Moskwie.
Nowotko razem z między innymi Pawłem Finderem i Bolesławem Mołojcem współtworzył tzw. "pierwszą grupę inicjatywną" odbudowy partii komunistycznej i jej zbrojnego ramienia w okupowanej Polsce. Już w ZSRR wystąpiły róznice zdań pomiędzy Nowotką popieranym przez większość członków grupy inicjatywnej a przewidzianym na dowódcę organizacji wojskowej Bolesławem Mołojcem w sprawie czy organizacja polityczna ma być nadrzędna wobec wojskowej czy też organizacja wojskowa i jej działalność ma być nadrzędna wobec organizacji i działalności politycznej, która będzie tylko reprezentowana w organizacji wojskowej przez wydziały polityczne, podległe dowódcom oddziałów wojskowych. Po przeszkoleniu przez Rosjan w specjalnym ośrodku w Puszkino pod Moskwą, został 27 grudnia 1941 zrzucony na terytorim polskie (podczas zrzutu Nowotko złamał nogę i zgubił radiostację). "Grupa inicjatywna" nawiązała kontakty z kilkoma konspiracyjnymi grupami komunistycznymi i po ich scaleniu powołała, po zatwierdzeniu przez Moskwę (Stalin i Georgi Dymitrow z Kominternu), Polską Partię Robotniczą a wkrótce potem także jej formację zbrojną Gwardię Ludową. Nowotko został pierwszym I sekretarzem (styczeń 1942), natomiast dowódcą GL został Bolesław Mołojec. W 1942 skład kierownictwa PPR-GL przedstawiał się następująco: Marceli Nowotko ("Stary", "Marian"), Pinkus Finder ("Paweł"), Bolesław Mołojec ("Długi", "Edward") (tworzyli tzw. "sekretariat KC ") oraz Małgorzata Fornalska ("Jasia"), Franciszek Jóźwiak ("Witold") i, jako sekretarz warszawski, Władysław Gomułka ("Wiesław").
Według relacji Józefa Światło, zbiegłego na Zachód wicedyrektora departamentu X MBP, Marceli Nowotko przy pomocy szefa sztabu GL (lub tylko za jego wiedzą jak podają niektóre źródła) Franciszka Jóźwiaka, stworzył w Gwardii Ludowej specjalną "komórkę dezinformacyjną" zajmującą się śledzeniem, zdobywaniem pseudonimów, nazwisk i adresów działaczy podziemia niepodległościowego i Armii Krajowej. Informacje te przekazywano następnie do Gestapo pocztą lub za pośrednictwem umieszczonych w Gestapo agentów sowieckiego wywiadu. Celem tych działań były rozbicie i zlikwidowanie podziemnych struktur AK.[1] [2]
Według badań Roberta Spałka, historyka IPN, żródłem doniesień Światły (byłego zastępcy dyrektora X departamentu MBP, mającego za zadanie na polecenie Bolesław Bieruta udowodnić istnienie prowokacji w partii (kierowanej przez uwięzionych wówczas Władysława Gomułkę i Mariana Spychalskiego), są głównie zeznania złożone przez torturowanego w śledztwie Spychalskiego - sugerowane mu przez oficerów X departamentu (w tym samego Józefa Światłę). Zeznania te zostały odwołane przez niego w 1956 roku. Józef Światło nie tłumaczy też jak zdołał odtworzyć ostatnią rozmowę 2 nieżyjących ludzi skoro w 1942 pracował w ZSRR jako robotnik.[3]
[edytuj] Śmierć Nowotki
28 listopada 1942 roku na ulicy koło Dworca Zachodniego w Warszawie znaleziono zwłoki mężczyzny - jak się później okazało Marcelego Nowotki. Bolesław Mołojec, który był z nim ostatni, wyjaśniał, że na ulicy zostali zaatakowani przez nieznanych sprawców. Nowotko zginął, a Mołojcowi udało się uciec. 5 grudnia Mołojec zawiadomił Komintern (Dymitrowa, który "opiekował się" PPR) o śmierci Nowotki. Według Mołojca zabójcami mieli być "sikorszczacy" (członkowie Armii Krajowej).
Po śmierci Nowotki przywództwo nad PPR przejął, przy akceptacji Moskwy, Bolesław Mołojec - choć depesze miał obowiązek podpisywać razem z Finderem. W atmosferze wzajemnej podejrzliwości po niejasnym zabójstwie Nowotki oraz pod wpływem trudnej osobowości nowego I sekretarza, w kierownictwie PPR pojawiły się konflikty i oskarżenia o prowokacje i zdradę. Za pośrednictwem lekarza - członka PPR oraz oficera granatowej policji uzyskano informację że Nowotko nie został obrabowany po śmierci ani też zabity przez Gestapo. Podejrzenia skupiły się na Mołojcu który niezgodnie z poczynionymi jeszcze w ZSRR ustaleniami w myśl których ewentualnym następcą Nowotki miał być Finder przejął kontrolę nad radiostacją i zaczął podpisywać depesze jako I sekretarz KC. Bez przesłuchania samego zainteresowanego, bez dokładnego śledztwa i bez wiedzy Moskwy postanowiono Mołojca zlikwidować. Wykonanie wyroku powierzono Jankowi Krasickemu z ZWM, który zastrzelił Mołojca 29 lub 31 grudnia 1942.
W kilka tygodni później zlikwidowano również brata Mołojca, Zygmunta ("Anton") - w rozmowach przed śmiercią kilkakrotnie stwierdził on iż brat kazał mu zastrzelić człowieka z którym się spotka co też uczynił. Aby usankcjonować likwidację powołano partyjną komisję, do której zaproszono darzonego autorytetem Teodora Duracza ("Profesor"). W skład "komisji Duracza" weszli również Finder, Fornalska i Gomułka, którzy wcześniej zdecydowali o zlikwidowaniu oskarżonego oraz Kowalski. Raport komisji został przedstawiony Moskwie 9 stycznia 1943, a władzę nad PPR przejął Finder. Kierującym działalnością wojskową GL został jej szef szabu - Franciszek Józwiak. Władysław Gomułka dość dokładnie omówił sprawę Mołojców i Nowotki w swoich wspomnieniach - według niego doszło do niej na tle ambicji osobistych Bolesława Mołojca, być może również na tle faktu braku zrzutów broni dla GL. Zygmunt Mołojec był nieświadomym narzędziem w ręku swojego brata, jednak ze względu na warunki konspiracyjne i zadeklarowanie przez niego szukania zemsty na zabójcach brata nie można było pozostawić go przy życiu.
Okoliczności śmierci Marcelego Nowotki nigdy nie zostały do końca wyjaśnione i budzą wiele kontrowersji. Były kilkakrotnie badane przez komisje partyjne (m.in. w roku 1948 i 1977). Również historcy podają wiele możliwych wersji wydarzeń. Podaje się różne motywy działania braci Mołojców (ambicje, patriotyzm, współpraca z Gestapo, z NKWD, z AK a nawet choroba psychiczna). Brani są pod uwagę inni zabójcy. Według historyka i publicysty Dariusza Baliszewskiego, opierającej się na relacji por. Stanisława Janusza Sosabowskiego ("Stasinek") - ujawnionej w 2 lata po jego śmierci - Nowotkę zastrzelili dwaj żołnierze Kolegium A Kedywu (Kierownictwa Dywersji) Warszawskiego - Krzysztof Sobieszczański ("Kolumb", pierwowzór bohatera powieści Bratnego) i Jan Barszczewski ("Janek"), na polecenie Antoniego Chruściela ("Monter"), komendanta warszawskiego okręgu AK. Jednak ani generał Chruściel ani jakikolwiek dokument czy raport AK tego nie potwierdza, zaś rzekomi wykonawcy wyroku należeli wówczas do TOW dopiero w marcu 1943 roku scalonej z AK, a więc po ponad 3 miesiącach po zamachu. Według relacji "Stasinka" na którą powołał się Baliszewski miał on jeszcze rozkaz zastrzelić Bieruta ale nie zrobił tego gdyż spieszył się na spotkanie z dziewczyną.
Marceli Nowotko spoczywa w Alei Zasłużonych na Cmentarzu Powązkowskim.
[edytuj] Źródła
- ↑ Władysław Pobóg-Malinowski "Najnowsza Historia Polityczna Polski", Wydawnictwo Antyk, Warszawa 2000, ISBN 83-87809-36-5, tom 2, str. 406-407
- ↑ Zbigniew Błażyński "Mówi Józef Światło: za kulisami bezpieki i partii 1940-1955", Polska Fundacja Kulturalna, Londyn 1985, ISBN 0-85065-180-8, str. 25-26.
- ↑ Artykuł "Zanadto samodzielny komunista" Roberta Spałka, historyka IPN, zamieszczony w tygodniku "Polityka" z 12.3.2005.
