Śląsk

Z Wikipedii

Śląsk
Strefa czasowa:	UTC + 1 (zima) UTC + 2 (lato)

Śląsk – region oraz kraina historyczna położona w Europie Środkowej, na terenie Polski, Niemiec i Republiki Czeskiej w dorzeczu górnej i środkowej Odry oraz początkowego biegu Wisły. Nazwa krainy (śląs.^[1] Ślůnsk, czes. Slezsko, niem. Schlesien, węg. Szilézia, łac. Silesia, ang. Silesia) wywodzi się od słowiańskiego plemienia Ślężan mającego swe siedziby wokół góry Ślęży (ich głównego sanktuarium) oraz rzeki Ślęzy zasilającej Odrę na terenie Wrocławia (przeczytaj także: Śląsk nazwa oraz konkurencyjną hipotezę).

Spis treści 1 Geografia 1.1 Ukształtowanie powierzchni 1.2 Hydrografia 1.3 Granice 1.4 Podział 1.5 Miasta 2 Historia 2.1 Od zarania po IX w. 2.2 880 - 1138 od państwa Wielkomorawskiego po testament Bolesława Krzywoustego 2.3 1138 - 1348 Księstwa śląskie 2.4 Śląsk w granicach państwa czeskiego 2.5 Śląsk w granicach państwa węgierskiego 2.6 Śląsk w granicach państw niemieckich 2.7 XX wiek 3 Herb Śląska 4 Nazwy miejscowości 5 Kultura 5.1 Literatura 5.2 Muzyka 5.3 Malarstwo, rzeźba 6 Edukacja i nauka 7 Kuchnia śląska 8 Strój ludowy 9 Ludność 10 Architektura 11 Transport 11.1 Transport kolejowy 11.2 Transport lotniczy 12 Bibliografia 13 Ważniejsza literatura 14 Zobacz też 15 Linki zewnętrzne 16 Przypisy

[edytuj] Geografia

[edytuj] Ukształtowanie powierzchni

Północne tereny Śląska leżą we wschodniej części Niżu Środkowoeuropejskiego. Rozciąga się tu Nizina Śląska, natomiast na zachodzie góry Sudety. W południowej części Śląska znajduje się natomiast Wyżyna Śląska, na samym południu Beskid Śląski będący częścią Karpat. Najwyższym szczytem na Śląsku jest Śnieżka o wysokości 1603 m n.p.m. znajdujący się w Karkonoszach.

[edytuj] Hydrografia

Sieć wodna kształtuje się wokół Odry i jej dopływów: Nysy Kłodzkiej, Bobru, Kaczawy, Baryczy i innych. Prawie cały Śląsk znajduje się w zlewisku Morza Bałtyckiego, jedynie niewielkie cieki zasilają Morze Północne poprzez Łabę oraz Morze Czarne poprzez Wag.

Znajduje się tu mało naturalnych jezior. Zagrożenie powodziowe spowodowało powstanie szeregu zbiorników retencyjnych, największe znajdują się na Nysie Kłodzkiej w Otmuchowie (Jezioro Otmuchowskie) i Głębinowie (Jezioro Nyskie), Wiśle w Goczałkowicach (Jezioro Goczałkowickie), oraz na Małej Panwi w Turawie.

[edytuj] Granice

Na zachodzie tradycyjną granicą Śląska jest rzeka Kwisa, stąd do Śląska nie zalicza się terenów położonych między nią a Nysą Łużycką. Na wschodzie tradycyjną granicą jest rzeka Biała (granica między dawnymi diecezjami wrocławską i krakowską), choć od 1173 inkorporowane do księstwa opolsko-raciborskiego były tereny ziem: oświęcimskiej, zatorskiej i siewierskiej. Poza historycznymi granicami Śląska znajduje się Zagłębie Dąbrowskie, które jednak często mylnie zaliczane jest do Śląska ze względu na położenie geograficzne, geologiczne, administracyjne oraz powiązania urbanistyczne.

Większa część Śląska znajduje się po polskiej stronie w obrębie województw: śląskiego (wraz z zachodnią częścią historycznych ziem małopolskich), opolskiego, dolnośląskiego oraz częściowo lubuskiego. W granicach Czech znajduje się tzw. Śląsk Opawski oraz Zaolzie – zachodnia część dawnego Księstwa Cieszyńskiego, będące obecnie tzw. Śląskiem Czeskim. Obecny podział Śląska ukształtował się w wyniku 3 austriacko-pruskich wojen śląskich w XVIII w. (granica południowa) oraz wojen XX w., II wojny światowej i polsko-czeskiego konfliktu o Śląsk Cieszyński (granica południowo-wschodnia).

[edytuj] Podział

Najważniejszy podział Śląska to rozróżnienie na:

• Dolny Śląsk
• Górny Śląsk

Podział ten dokonał się jeszcze w średniowieczu, wzdłuż tzw. Przesieki Śląskiej i podtrzymany został z niewielkimi korektami w wyniku feudalnego rozbicia dzielnicowego, choć jego korzenie tkwią głębiej i był on jedynie odbiciem różnicowania się obu części tej dzielnicy ze względu na warunki naturalne i wcześniejsze osadnictwo plemienne.

Gdy Śląsk Dolny skupiał się wokół Wrocławia, Śląsk Górny – czyli leżący w górę Odry – nigdy nie posiadał jednego silnego ośrodka, ale zawsze kilka, najpierw były to Opole i Racibórz potem dołączył do nich Lubliniec, a od XVIII w. głównie miasta zagłębia przemysłowo-górniczego na Wyżynie Górnośląskiej.

W historii Śląsk Górny silniej różnicował się i dzielił, z czasem zaczęto w jego obrębie wyodrębniać z powodów:

• gospodarczych
  • Śląsk Biały
  • Śląsk Zielony
  • Śląsk Czarny
• geograficznych, politycznych:
  • Śląsk Czeski
  • Śląsk Cieszyński
  • Śląsk Opawski
  • Śląsk Opolski
• kulturowych, historycznych
  • Śląsk Cieszyński
  • ziemia bytomsko-tarnogórska
  • ziemia katowicko-mysłowicka
  • ziemia lubliniecka
  • ziemia pszczyńska
  • ziemia rybnicko-raciborska
  • ziemia toszecko-gliwicka

Niektórzy śląskoznawcy wyodrębniają czasem także krainę znaną jako Śląsk Lubuski. Pojęciem martwym jest w tej chwili Śląsk środkowy.

[edytuj] Miasta

Miasta liczące ponad 100 tys. mieszkańców w granicach historycznego Śląska (dane na 2006¹² rok):

Wrocław

Katowice

Ostrawa

Opole

	Miasto	Liczba mieszkańców	Powierzchnia	Województwo
1	Wrocław	635 932	293 km²	dolnośląskie
2	Katowice	317 220	165 km²	śląskie
4	Ostrawa	309 531[2]	214 km²	kraj morawsko-śląski
4	Gliwice	199 451	134 km²	śląskie
5	Bytom	187 943	69 km²	śląskie
6	Zabrze	191 247	80 km²	śląskie
7	Bielsko-Biała	176 864	125 km²	śląskie
8	Ruda Śląska	146 658	78 km²	śląskie
9	Rybnik	141 580	148 km²	śląskie
10	Tychy	131 153	82 km²	śląskie
28	Opole	128 268	97 km²	opolskie
11	Wałbrzych	126 465	85 km²	dolnośląskie
12	Zielona Góra	118 221	58 km²	lubuskie
13	Chorzów	114 686	33 km²	śląskie
14	Legnica	105 750	56 km²	dolnośląskie

[edytuj] Historia

Zobacz więcej w osobnym artykule: Kalendarium historii Śląska.

[edytuj] Od zarania po IX w.

W czasach prehistorycznych Śląsk znalazł się w obrębie ekspansji celtyckiej. Następnie Śląsk znalazł się w kręgu osadnictwa wschodniogermańskich plemion identyfikowanych z kulturą przeworską, m.in Sillingów, wymienionych w II wieku n.e. przez Ptolemeusza, od których pochodzi łac. nazwa Śląska, „Silesia“. Przez teren Śląska wiodły dwie trasy szlaku bursztynowego. Jedna przekraczała łańcuchy górskie na południu przez Bramę Morawską, druga biegła prawdopodobnie poprzez przełęcze sudeckie i potem na północ w kierunku Wrocławia i dalej Kalisza (Calisia).

Od VI w. n.e. teren Śląska znalazł się w zasięgu wielkiej ekspansji słowiańskiej. Późniejsze źródła historyczne (tzw. Geograf Bawarski, Dagome Iudex, Dokument praski) wymieniają z nazwy następujące plemiona śląskie: na zachodzie Dziadoszanie wraz z Bobrzanami nad rzeką Bóbr, dalej Ślężanie wokół Ślęży, Trzebowianie na północ od nich, Opolanie na wschód, Golęszycy w dorzeczu górnej Odry. Wzmianki Al-Masudiego i Ibrahima ibn Jakuba na temat Słowian nie pozwalają jednak wiązać ich osadnictwa jednoznacznie ze Śląskiem.

[edytuj] 880 - 1138 od państwa Wielkomorawskiego po testament Bolesława Krzywoustego

Ok. 880r. Świętopełk I Wielki przyłączył Śląsk do państwa wielkomorawskiego. Po jego rozpadzie ok. 906r. teren ten dostał się, po części już prawdopodobnie za panowania Spitygniewa I pod władanie Przemyślidów. Syn Spitygniewa I, Wratysław I, rozszerzył wpływy Przemyślidów też na lewym brzegu Odry i wybudował dla umocnienia pogranicza gród Vratislavia (Wrocław). Jego następca Wacław I Święty, rozszerzył wpływy Czech prawdopodobnie po Kraków. Od drugiej połowy X z przerwami prawie do połowy XI w. Śląsk był przedmiotem rywalizacji Piastów i Przemyślidów. Ok. 990r. Śląsk przeszedł we władanie Mieszka I a potem jego syna Bolesława I Chrobrego. Utworzone w czasie zjazdu gnieźnieńskiego w 1000 roku biskupstwo wrocławskie objęło swym zasięgiem cały obszar Śląska. W 1137 pokój kłodzki między Bolesławem Krzywoustym a czeskim Sobiesławem I zostawiał przy Polsce cały Śląsk z wyjątkiem ziemi opawskiej i karniowskiej oraz kłodzkiej, co zwiastowało utrwalony w przyszłych stuleciach podział polityczno-narodowościowy. W 1138r. na mocy testamentu Bolesława Krzywoustego, który dał początek rozbiciu dzielnicowemu Polski, Śląsk przypadł najstarszemu synowi Krzywoustego, Władysławowi II Wygnańcowi

[edytuj] 1138 - 1348 Księstwa śląskie

Zobacz więcej w osobnym artykule: Księstwa śląskie.

Po śmierci Krzywoustego, Śląsk i rolę Seniora (księcia zwierzchniego) przejął Władysław II Wygnaniec. Jego krótkie rządy zakończyła ucieczka po przegranych walkach z młodszymi braćmi w 1146 r. do Świętego Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego, prosząc tam Konrada III o pomoc w odzyskaniu władzy, w zamian za co obiecał stać się lennikiem Cesarza. Tymczasem zwycięscy Juniorzy podzieli kraj na nowo, Śląsk i Krakowskie zajął Bolesław IV Kędzierzawy. Po zbrojnych interwencjach Konrada w 1146 i jego następcy, cesarza Fryderyka I Barbarossy w 1157, Kędzierzawy obiecał wprawdzie zwrot Śląska, zwlekał z tym jednak do 1163 r. , dopiero wtedy powrócili spadkobiercy, Bolesław, Mieszko, i Konrad. Władzę nad Śląskiem przejąl najstarszy z nich Bolesław I Wysoki, Kędzierzawy, zachował jednak swe wpływy w głównych miastach. W 1172 juniorzy i syn Jarosław upomnieli się o swoją część dziedzictwa, wywołując wojnę domową, w wyniku której Mieszko otrzymał wschodni kraniec (z Raciborzem i Cieszynem) a Jarosław część środkową (z Opolem). W 1177 z części Bolesława, wydzielono ponadto Księstwo Głogowskie dla Konrada. W 1201 r. zmarli Jarosław, którego dziedzinę przejął zbrojnie Mieszko dając początek Księstwu Opolskiemu, i Bolesław I Wysoki, po którym władzę w księstwie Śląskim przejął Henryk I Brodaty, założyciel tzw. dynastii Henryków Śląskich. Ambicją dynastii Henryków (Henryk I Brodaty, Henryk II Pobożny) było przejęcie kontroli nad pozostałymi obszarami Polski, co im się do 1241 w dużej mierze udało. Rządy Henryków, to na Śląsku też okres wzmożonego osadnictwa niemieckiego i związanego z nim gwałtownego wzrostu liczby ludności, powstawania miast i wiosek na prawie niemieckim (najczęściej magdeburskim) ^[3], i wzrostu gospodarczego. Kres planom Henryków położył najazd mongołów, związane z nim wyludnienie znacznych części Śląska jak również śmierć Henryka II w bitwie pod Legnicą. Ostatnią próbę utworzenia śląskiej hegemonii w Polsce podjął Henryk IV Probus, obszar jego wpływów był jednakże znacznie mniejszy niż jego imienników przed 1241r.. Od 1249 księstwo Śląskie uległo silnemu rozdrobnieniu, a od 1281 ten sam los spotkał księstwo Opolskie. W szczytowym okresie istniało na ziemi Śląskiej kilkanaście rywalizujących księstw piastowskich. Od końca XIII w. stały się one przedmiotem sporów między Koroną czeską i Władysławem I Łokietekiem. W latach 1327 – 1335 większość księstw śląskich złożyło hołd koronie czeskiej, a w 1335 na Zjazdzie w Wyszehradzie król Polski Kazimierz III Wielki uznał zwierzchność króla Czech, Jana Luksemburskiego, nad Śląskiem. Jedynie kilka księstw śląskich pozostało po 1335 r. w rękach niezależnych Piastów Śląskich.

[edytuj] Śląsk w granicach państwa czeskiego

W 1348 Kazimierz Wielki zrzekł się w Namysłowie praw do Śląska na rzecz Czech, jednak potem podejmował jeszcze działania u papieża na rzecz unieważnienia tego zrzeczenia. W 1392 roku wraz ze śmiercią Agnieszki, wdowy po Bolku II, księciu świdnicko-jaworskim, ostatnie niezależne księstwo śląskie zostało zhołdowane przez czeskich Luksemburgów. Ostatni Piast śląski (także ostatni przedstawiciel całej dynastii) Jerzy IV Wilhelm (niem. Georg IV Wilhelm), książę legnicko-brzeski, zmarł w 1675 w Brzegu. W połowie XIV w. liczba ludności Górnego Śląska szacowana jest na około 150,000 ludzi, z czego ludność miejska to 23,000 osób. Początkowo językiem urzędowym była łacina, stopniowo zaczęto jednak używać języka niemieckiego, ze względu na fakt iż nie istniał jeszcze polski język kancelaryjny^[4]

Od połowy XIV wieku pojawia się na Górnym Śląsku także kolonizacja na prawie zachodnim, zniemczone zostają okolice Nysy i Kluczborka^[4]. W XV w., w wyniku wykupu i inkorporacji, kilka małych księstw górnośląskich zostało włączonych do korony: siewierskie (1443), oświęcimskie (1457) i zatorskie (1494).

W XV w. dzielnica mocno ucierpiała w wyniku najazdów husytów, którzy zdobyli większość zamków i miast.

[edytuj] Śląsk w granicach państwa węgierskiego

W latach 1469-1490 cały Śląsk został przyłączony do Węgier przez Macieja Korwina.

[edytuj] Śląsk w granicach państw niemieckich

Po śmierci Ludwika Jagiellończyka w 1526 wraz z całym Królestwem Czech Śląsk dostał się pod władzę dynastii Habsburgów. Był jedną z najcenniejszych i najbardziej rozwiniętych ziem monarchii, jednak okres habsburski cechował stopniowy spadek jego znaczenia wobec zamierania tradycyjnych szlaków handlowych.

Od początków XVI w. datują się dzieje reformacji na Śląsku, która odniosła spory sukces wypierając wydawałoby się mocno zakorzeniony katolicyzm. Doprowadziło to do pojawienia się sporów konfesyjnych pomiędzy będącym ostoją katolicyzmu panującym domem Habsburgów a ludnością prowincji. Szczególnie silnie Śląsk ucierpiał w czasie wojny trzydziestoletniej, łupiony zarówno przez wojska cesarskie jak i protestanckie i szwedzkie. Utracił 1/3 ludności, zniszczonych zostało 36 miast, blisko 1100 wsi, 113 zamków i warowni. Mimo tego, jego ludność po zakończeniu wojny wzrosła w szybkim czasie do 1,500,000 z 1,250,000 ^[4]

W 1741 w wyniku 3 wojen śląskich większa część Śląska wraz z ziemią kłodzką stała się własnością Prus, a potem Cesarstwa Niemieckiego, tracąc jednocześnie własną autonomię. W granicach monarchii habsburskiej pozostała jedynie skrajna południowo-wschodnia część regionu – Śląsk Austriacki. Od tego czasu dotychczasowa struktura etniczna Górnego Śląska i jego polski charakter ulega zmianie. Ma to związek z celową polityką germanizacyjną Prus. Narzędziem zaplanowanych przemian narodowościowych stały się szkoły, urzędy i kościoły. Wprowadzono język niemiecki jako urzędowy, wydano nakaz zatrudnienia w szkołach nauczycieli posługujących się wyłącznie językiem niemieckim. W roku 1764 zabroniono udzielać ślubów osobom nie znającym języka niemieckiego, a także zatrudniania ich do służby dworskiej, a młodzieży do nauki zawodu^[4]. Ważną rolę w germanizacji Górnego Śląska odegrała także akcja osadnicza, tak zwana kolonizacja frydercyjańska. W samym roku 1763 osiedlono 61 tysięcy Niemców, zaś przez następne 40 lat około 110,000^[4].

Żelazne rządy Hohenzollernów nie sprzyjały początkowo rozwojowi dzielnicy. Jednak na początku XIX w. Dolny Śląsk stał się ośrodkiem antynapoleońskiego ruchu pruskich nacjonalistów. Wzmogli oni antypolską politykę-zakazano obchodzenia polskich tradycji ludowych i religijnych. Zwalczano także polskie nabożeństwa. Na Górnym Śląsku w ciągu 20 lat ludność Polska została zmniejszona z 61,1% do 58,6 w roku 1849^[4]. Mimo tego, wraz z Wiosną Ludów na sile przybrał polski ruch narodowy. W wyniku majowych wyborów roku 1848 w berlińskim Zgromadzeniu Narodowym pojawiło się 11 posłów polskich z Górnego Śląska, głównie chłopów, pod przewodnictwem księdza Józefa Szafranka z Bytomia. W imieniu polskich gmin górnośląskich złożył on szereg postulatów w memoriale, w tym żądanie spolszczenia szkół i zrównania języka polskiego polskiego z niemieckim w sądach i urzędach. Zostały jednak one zignorowane. Powstał natomiast Klub Narodowy w Bytomiu, zrzeszający polskich górników i chłopów. Polscy nauczyciele zakładali czytelnie ludowe i gazety w języku Polskim. Akcjami tymi kierowali Józef Lompa i Emanuel Smołka^[5].

Po przywróceniu samorządności i w wyniku otwarcia na wielki rynek Niemiec doszło do szybkiego rozwoju ekonomicznego i przemysłowego prowincji. Pierwsza linia kolejowa powstała w 1842 roku między Wrocławiem i Oławą. Na Górnym Śląsku silnie rozwinęło się górnictwo węgla kamiennego i związane z nim hutnictwo. Po wyburzeniu fortyfikacji postępował gwałtowny rozwój miast – Wrocławia, Opola oraz miast górnośląskich związanych z przemysłem górniczym – Katowic, Gliwic, Królewskiej Huty (obecnie Chorzów) i innych. Ze Śląska pochodziło kilkoro noblistów. Śląsk pozostawał w ramach Prus jedną prowincją dzielącą się na rejencje: legnicką, wrocławską i opolską. Mimo postępującej germanizacji prawobrzeżna część Śląska pozostawała aż do końca XIX w. w dużej mierze polskojęzyczna, a w rejencji opolskiej ludność polskojęzyczna dominowała.

Po pierwszej wojnie światowej na Górnym Śląsku doszło do trzech powstań śląskich, w wyniku których spora jego część została przyłączona do odrodzonej Polski. Ukonstytuowało się województwo śląskie ze swoim Sejmem, będącym wyrazem autonomii dzielnicy. Pohabsburskie Księstwo Cieszyńskie, nie bez reperkusji militarnych, zostało podzielone między Polskę oraz Czechosłowację. W 1939 roku cały Śląsk znalazł się znowu pod władzą niemiecką (utworzono dwie prowincje: Oberschlesien z rejencją katowicką i opolską, oraz Niederschlesien z wrocławską i legnicką).

[edytuj] XX wiek

Po zakończeniu drugiej wojny światowej w ramach rekompensat za utracone tereny wschodnie prawie cały niemiecki Śląsk (wraz z częścią Łużyc aż po Nysę) przekazany został Polsce na mocy decyzji Wielkiej Trójki. Pozostałe przy Niemczech fragmenty załużyckie Prowincji Śląskiej włączono do Brandenburgii i Saksonii. Pozostająca jeszcze ludność niemiecka, a gdzieniegdzie czeska, została przymusowo wysiedlona, a na jej miejsce sprowadzono przesiedleńców zza nowej granicy na wschodzie, głównie z Wołynia, wschodniej Galicji i Wileńszczyzny oraz mieszkańców Polski środkowej. Jedynie na Górnym Śląsku pozostała część miejscowej ludności, tzw. autochtonów. W 1947 roku w ramach Akcji "Wisła" przesiedlono na Dolny Śląsk także część przymusowo wysiedlonych Ukraińców i Łemków. Armia Czerwona przekazywała stopniowo od 1945 roku miejscowości i obrabowane zakłady, czasem jednak także zabierała, np. Świętoszów z poligonem. W Legnicy znajdowało się dowództwo Północnej Grupy Wojsk Radzieckich.

[edytuj] Herb Śląska

Zobacz więcej w osobnym artykule: Herb Śląska.

Herb Śląska wywodzi się z rodowych herbów Piastów Śląskich. Po raz pierwszy wizerunku orła użył na swej pieczęci książę Kazimierz I Opolski w 1222 roku. Jest to też najstarszy wizerunek orła jako godła książęcego na ziemiach polskich.

Na ziemiach Dolnego Śląska używano w herbie czarnego orła w złotym polu z białą przepaską na skrzydłach, dodatkowo z białym krzyżem pośrodku, natomiast ziemie Górnego Śląska przyjmowały na ogół orła złotego w błękitnym polu, na późniejszych wyobrażeniach tarcza przegrodzona jest w połowie ostrzem kosy, poniżej którego znajdują się górnicze kilof i młot.

Barwy ziem powiązane są z kolorystyką ich tarcz herbowych. Dolny Śląsk używa koloru złotego i czarnego, Śląsk Górny złotego i niebieskiego. W czasach pruskich jednolita prowincja śląska używała flagi z białym, poziomym pasem u góry i żółtozłotym u dołu. W tradycji przyjęło się, że herb i barwy dolnośląskie używane są jednocześnie jako symbole Śląska jako całości.

[edytuj] Nazwy miejscowości

Wiele miejscowości na Śląsku miało w historii wiele nazw, zarówno w języku polskim jak i niemieckim oraz czeskim. Początkowo nazwy powstawały i ewaluowały spontanicznie. W II Rzeszy niektóre nazwy utworzono np. dla uczczenia Niemców nie związanych ze Śląskiem, jak Hindenburg (Zabrze). W III Rzeszy masowo germanizowano słowiańskie nazwy, wprowadzając nazwy niehistoryczne jak Hitlersee (Szczedrzyk), łącznie ponad 2000 nazw. Po wojnie wiele polskich nazw powstało spontanicznie, drogą spolszczenia wymowy lub amatorskiego tłumaczenia, np. Lignic (Legnica). Oficjalne nazwy określiła komisja językoznawcza, czasem przywracając dawną nazwę, czasem tworząc zupełnie nową, np. Dzierżoniów. Po wojnie używanie niemieckich nazw było zabronione, po 1989 stały się one powszechnie znane, a ustawa o mniejszościach narodowych zezwala na używanie niemieckich nazw w gminach zamieszkanych przez mniejszość niemiecką. Oficjalnymi niemieckimi nazwami są nazwy sprzed 1936 roku, np. Stare Siołkowice to Alt Schalkowitz, a nie Alt Schalkendorf.

Katowice nosiły nazwę Stalinogród w latach 1953-1956.

[edytuj] Kultura

[edytuj] Literatura

Nie zachowały się żadne dokumenty, które mogłyby poświadczyć istnienie przedchrześcijańskiego piśmiennictwa na ziemiach śląskich. Z całą pewnością istniała przedchrześcijańska twórczość oralna, w której nieznane było pismo, przekazywanie treści kulturowych przebiegało w drodze bezpośredniego przekazu ustnego. Do jednych z najstarszych ksiąg pisanych na Śląsku należy księga henrykowska - stu stronnicowa księga spisana po łacinie, kronika opactwa cystersów w Henrykowie. W zapiskach z roku 1270 zawiera ona uważane za najstarsze polskie zapisane zdanie (wypowiedziane przez Czecha do jego żony Polki): "Day, ut ia pobrusa, a ti poziwai", co znaczy "Daj, ja będę mełł, a ty odpocznij".

Do znanych pisarzy niemieckojęzycznych pochodzących ze Śląska należą m.in: Johann Heermann, Angelus Silesius, Andreas Gryphius, Friedrich von Logau, Gerhart Hauptmann, Gustav Freytag, Arnold Zweig, August Scholtis, Joseph von Eichendorff, Hans Lipinsky-Gottersdorf, Heinz Piontek, Horst Bienek, Martin Opitz, Horst Eckert ps. Janosch, Carl Hauptmann, Heinar Kipphardt, Daniel Czepko von Reigersfeld.

Do znanych pisarzy polskojęzycznych pochodzących ze Śląska należą m.in: Walenty Roździeński, Adam Gdacjusz, Józef Lompa, Stanisław Ligoń, Juliusz Ligoń, Paweł Stalmach, Karol Miarka, Norbert Bończyk, Konstanty Damrot, Jan Nikodem Jaroń, Gustaw Morcinek, Wilhelm Szewczyk, Leon Wantuła, Jan Dzierżon, Józef Szafranek, Wawrzyniec Hajda, Emil Zegadłowicz.

Najbardziej znanym pisarzem śląskim pochodzącym z Czech jest Óndra Łysohorsky.

[edytuj] Muzyka

Ze Śląskiem związani byli wybitni muzycy:

• Sylvius Leopold Weiss - lutnista
• Carl Maria von Weber - kompozytor, dyrygent
• Conrad Ansorge - kompozytor
• Moritz Moszkowski
• Hugo Ulrich

W latach 1876-1942 odbywały się Śląskie Święta Muzyczne (niem. Schlesisches Musikfest), od 1878 w Görlitz. Ze Śląska pochodzą wybitni muzycy, kompozytorzy i śpiewacy. Do najpopularniejszych są zaliczani międzynarodowej sławy kompozytorzy Henryk Mikołaj Górecki i Franz Waxman oraz instrumentalista, wokalista i kompozytor Józef Skrzek, wokalista i kompozytor Stanisław Sojka, Krzysztof Krawczyk i pianista Krystian Zimerman.

Ze Śląska pochodzi też wiele zespołów muzycznych, m.in: Myslovitz, Kaliber 44, Paktofonika, 3xKlan, K.A.S.T.A., Dżem, Piersi, Łzy, Pijani Powietrzem, Pokahontaz, Trzeci Wymiar, Hasiok, WSZ/CNE, Negatyw, KAT, TSA, Dragon, Gang Olsena oraz zespoły folklorystyczne bądź kameralne: Camerata Silesia, Kwartet Śląski, Śląska Orkiestra Kameralna, Radzowiczanki, Ychtis. Najbardziej popularną śląską grupą prezentującą folklor śląski jest Zespół Pieśni i Tańca "Śląsk".

Na Śląsku odbywają się znane (również w skali międzynarodowej) festiwale muzyczne np. Rawa Blues Festival, Mayday Festiwal, Metalmania, Castle Party, Krajowy Festiwal Piosenki Polskiej w Opolu, dawniej również odbywał się tu Przystanek Woodstock. Do mniejszych festiwali zalicza się m.in: Boronoff Rock Festiwal, Mayday Rock Festiwal, Off festival, Nie zabijaj, Regałowisko, Festiwal Muzyki Celtyckiej w Będzinie, W-Parade, Jazz nad Odrą, Międzynarodowe Głogowskie Spotkania Jazzowe. Odbywa się tu także Międzynarodowy Konkurs Dyrygentów im. G. Fitelberga i Międzynarodowy Festiwal Orkiestr Wojskowych.

Znajduje się tu siedem filharmonii: Filharmonia Śląska, Filharmonia Dolnośląska, Filharmonia Sudecka, Filharmonia Opolska, Filharmonia Zielonogórska, Filharmonia Wrocławska, Filharmonia Zabrzańska, dwie opery: Opera Śląska, Opera Wrocławska i Estrada Śląska. Na Śląsku działają dwie akademie muzyczne - w Katowicach i Wrocławiu, Studium Muzyki Kościelnej w Opolu. Na Uniwersytecie Wrocławskim istnieje Zakład Muzykologii.

Śląsk ma także swoje tańce ludowe, do których zalicza się Trojak, Mietlorz, Drybek, Waloszek, Stara Baba, Koziorajka, Gąsior, Miotlarz i Schneller Schlesischer Volkstanz.

Niemieckie śląskie tradycje podtrzymuje Koło Śląskiej Pieśni i Śląskiej Muzyki (niem. Arbeitskreis für Schlesisches Lied und Schlesische Musik) działające w ramach Heimatwerk Schlesischer Katholiken.

[edytuj] Malarstwo, rzeźba

Do znanych malarzy i rzeźbiarzy pochodzących ze Śląska należą: Teofil Ociepka, Ewald Gawlik, Leon Wantuła, Andrzej Szewczyk, Emil Bartoschek, Antoni Halor, Jan Sawka, Erwin Sówka, Anna Guzik.

Ta sekcja jest zalążkiem. Jeśli możesz, rozbuduj ją.

[edytuj] Edukacja i nauka

Ze Śląska pochodzi 12 osób, które otrzymało nagrodę Nobla:

• pisarz Gerhart Hauptmann (1912)
• fizycy Otto Stern (1943), Max Born (1954), Maria Goeppert-Mayer (1963)
• chemicy – Fritz Haber (1918), Friedrich Bergius (1931), Kurt Alder (1950), Konrad Bloch (1964),
• lekarze i biochemicy Paul Ehrlich (1908), Gerhard Domagk (1939), Günter Blobel (1999)
• ekonomista Reinhard Selten (1994)

Ta sekcja jest zalążkiem. Jeśli możesz, rozbuduj ją.

[edytuj] Kuchnia śląska

Zobacz więcej w osobnym artykule: Kuchnia śląska.

Kuchnia śląska należy do kuchni środkowoeuropejskich, wyróżnia się jednak pośród nich charakterystycznymi cechami. Przez wieki mieszała się tu kuchnia rdzenna z kuchnią polską, czeską i niemiecką. Ze względu na wielonarodowościowy charakter tej krainy, tutejsza kuchnia jest niejednolita w swym charakterze. Spożywane są tutaj potrawy typowo śląskie, jak i potrawy takie same jak w krajach położonych obok regionu Śląska.

Często spotykanym zjawiskiem jest przypisywanie Ślązakom jako danie narodowe rolady wraz z kluskami śląskimi i modrą kapustą.

[edytuj] Strój ludowy

Zobacz więcej w osobnym artykule: Śląski strój ludowy.

Śląskie stroje kobiece różnią się w zależności od regionu, a nawet poszczególnych miast i wsi, z jakich pochodzą. Sposoby ubierania wzajemnie przenikały się wraz z przemieszczaniem się ludności w XIX i XX wieku. Mieszkanki Śląska zaczęły także dostosowywać swoje stroje do mody miejskiej, co zmieniło wygląd stroju jeszcze bardziej. Generalnie Ślązaczka mogła ubrać się na trzy sposoby:

• kiecka, zopaska, kabotek i wierzcheń
• kiecka, zopaska i jakla
• kiecka, zopaska, kabotek i merynka (chusta)

Strój męski składa się z szaketu, westy (kamizelki), białej koszuli, jedwobki (jedwabnej chustki) lub szlajfki (wstążki), galot (spodni) lub bizoków (spodni prasowanych na kant) oraz szczewików (butów). Na głowie Ślązak nosił hut czyli kapelusz. Strój mężczyzny obecnie nazywa sie ancugiem, nazwa ta kojarzona jest głównie z garniturem. Jednak niewielu ludzi pamięta, że w gwarze śląskiej słowo ancug oznacza ogólnie strój męski jak i żeński.

[edytuj] Ludność

Zobacz więcej w osobnym artykule: Ślązacy.

Na Śląsku mieszkają głównie cztery grupy narodowościowe: Polacy, Niemcy, Czesi oraz Ślązacy. W Polsce nie jest uznawana narodowość śląska, traktowana jest ona jako grupa etniczna. Narodowość śląska oficjalnie uznawana jest m.in. w Czechach i Słowacji, w większości krajów Europejskich jest natomiast akceptowana. Według polskiego Narodowego Spisu Powszechnego z 2002 roku narodowość śląską zadeklarowało 173 148 osób, natomiast w spisie powszechnym na terenie Czech w 2001 roku narodowość śląską deklaruje 10 878 osób.

Po roku 1945 i zakończeniu II wojny światowej na tereny Śląska znajdującego się wtedy w większości w granicach Polski przesiedlono ludność polską z kresów wschodnich co sprawiło, iż dotychczasowa mniejszość polska na tych obszarach (w 1925 roku, 151 200 osób mieszkających na obszarze Górnego Śląska pod kontrolą Niemiec zadeklarowało język polski jako ojczysty co stanowiło 11,2 % populacji Górnego Śląska^[4]) stała się dominującą grupą narodową. Stanowiący dotychczas większość narodową Niemcy oraz zgermanizowani Ślązacy zostali w większości wysiedleni do Niemiec lub zbiegli przed nadciągającą Armią Czerwoną. Górny Śląsk jest bardziej zróżnicowany pod względem narodowościowym. Głównymi grupami narodowościowymi są Polacy, Czesi, Niemcy i Ślązacy. Czesi mieszkają tylko w południowo-zachodniej części Górnego Śląska, w Śląsku Czeskim na terenie Czech. W polskiej części Górnego Śląska żyje natomiast największa uznawana w Polsce grupa narodowościowa - Niemcy. Według spisu powszechnego z 2002 roku w województwie śląskim i opolskim żyje ich łącznie 138 737 (92% wszystkich Niemców w Polsce). W województwie opolskim Niemcy stanową ponad 10% społeczeństwa.

[edytuj] Architektura

Zobacz więcej w osobnym artykule: Architektura Śląska.

Pierwsza budowla murowana na Śląsku, to najprawdopodobniej świątynia w miejscu katedry we Wrocławiu, a następnie późniejsza kaplica św. Mikołaja w Cieszynie. Wcześniej jednak powstawały na Śląsku grody obronne z wykorzystaniem elementów kamiennych. Pierwsze duże zmiany w krajobrazie architektonicznym na Śląsku pojawiły się w XII wieku, wraz z murowanym budownictwem epoki romanizmu. Pierwsze ceglane budowle datowane są na czasy Bolesława Wysokiego. W tym czasie na ziemiach śląskich pojawia się wiele zamków i rezydencji wraz ze wzorcami architektonicznymi z zachodu: Francji, Niemiec, czy Włoch. Od czasów renesansu zaczęła pojawiać się też na Śląsku bogata architektura sakralna, zachowana do dzisiaj przeważnie w kształcie i stylistyce drewnianych kościółów. Największe jednak zmiany architektoniczne na Śląsku, a szczególnie na Górnym Śląsku pojawiają się wraz z nastaniem epoki przemysłowej w XIX wieku, a następnie w latach PRLu, gdy następuje gwałtowny rozwój miast na tym terenie. Poza budownictwem przemysłowym w XIX wieku i na początku XX budowane są także okazałe rezydencje właścicieli tutejszych majątków Henckel von Donnersmarcków czy książąt z innych rodów.

[edytuj] Transport

[edytuj] Transport kolejowy

Pierwszą linią kolejową na Śląsku była Kolej Górnośląska (niem. Oberschlesische Eisenbahn) planowana od 1836 i uruchomiona w 1842 roku, początkowo na odcinku Wrocław - Oława, następnie stopniowo wydłużana do Opola i Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego. W 1844 roku Towarzystwo Kolei Dolnośląsko-Marchijskiej uruchomiło Kolej Dolnośląsko-Marchijską, łączącą Śląsk z Berlinem. W latach 1865-1872 oddano do użytku Kolej Prawego Brzegu Odry (niem. Recht-Oder-Ufer-Eisenbahn) łączącą Dolny Śląsk z Górnym Śląskiem. W kolejnych latach oddawano na Śląsku coraz to nowe połączenia kolejowe, głównie regionalne np. Kolej Wrocławsko-Świebodzicką, Kolej Sobócko-Świdnicką czy Kolej Wrocławsko-Trzebnicką. W 1922 roku uruchomiono Kolej Wrocławsko-Jelczańską. W latach 1928-1933 powstała Magistrala węglowa łącząca autonomiczne województwo śląskie z portami nadbałtyckimi w Trójmieście.

Na Śląsku zbudowano również sieć kolei wąskotorowych. W 1853 roku powstały Górnośląskie Koleje Wąskotorowe, natomiast w 1899 roku Wąskotorowa Kolej Wrocławsko - Trzebnicko - Prusicka (niem: Breslau – Trebnitz – Prausnitzer Kleinbahn). Kolej wąskotorowa w połowie XIX i w początkach XX wieku były kluczowym elementem lokalnego systemu transportowego. Dziś Wąskotorowa Kolej Wrocławsko - Trzebnicko - Prusicka nie istnieje, natomiast Górnośląskie Koleje Wąskotorowe obsługują tylko kilka odcinków w Górnośląskim Zagłębiu Węglowym. Górnośląskie Koleje Wąskotorowe to najstarsza nieprzerwanie funkcjonująca kolej wąskotorowa na świecie. W Wojewódzkim Parku Kultury i Wypoczynku istnieje także parkowa kolejka wąskotorowa. Służy ona tylko do przewozów pasażerskich. Została uruchomiona w 1957 roku i działa do dnia dzisiejszego.

[edytuj] Transport lotniczy

Pierwszym lotniskiem wybudowanym na Śląsku było Gliwice-Trynek, zbudowane w 1916 roku. Regularne loty z tego lotniska rozpoczęły się w maju 1925. 5 lipca 1931 w drodze z Drezna na lotnisku tym wylądował sterowiec Graf Zeppelin, który po jednodniowym pobycie odleciał do Friedrichshafen. Z inicjatywy Ligi Obrony Przeciwpowietrznej i Przeciwgazowej oraz Śląskiego Towarzystwa Lotniczego w latach 1926-1928 powstało lotnisko Katowice-Muchowiec, w 1927 roku natomiast powstało Rybnik-Gotartowice.

Obecnie na Śląsku znajdują się trzy międzynarodowe porty lotnicze: Katowice-Pyrzowice, Ostrava-Mošnov, Wrocław-Strachowice oraz jeden krajowy port lotniczy Zielona Góra-Babimost. Znajdują się tu także lotniska, które w planach mają być regionalnymi portami lotniczymi: Katowice-Muchowiec (należący do Aeroklubu Śląskiego), Rybnik-Gotartowice (należący do Aeroklubu ROW) oraz Opole-Kamień Śląski i lotnisko Legnica. Istnieją tu także mniejsze lotniska np. lotnisko Bielsko-Biała, lotnisko Jelenia Góra, lotnisko Gliwice-Trynek oraz lotnisko Opole-Polska Nowa Wieś.

[edytuj] Bibliografia

• "Historia Śląska" - Marek Czapliński, Wrocław 2002, ISBN 83-229-2213-2
• "Historia Śląska do 1763 roku" - Wacław Korta, Warszawa 2003, ISBN 83-7181-283-3
• "Architektura modernistyczna Katowic i innych miast polskiego i czeskiego Śląska" - Katowice 2002, ISBN 83-85871-31-4

[edytuj] Ważniejsza literatura

• ogólnie o dziejach:
  • M. Czapliński, E. Kaszuba, G. Wąs, R. Żerlik, Historia Śląska, Wrocław 2002
  • A. Galas, A. Galas, Dzieje Śląska w datach, Wrocław 2001,
  • Z. Boras, Książęta Piastowscy Śląska, Katowice 1978, ISBN 83-216-0248-7

• Problematyka szczegółowa:
  • Z. Boras, Związki Śląska i Pomorza Zachodniego z Polską w XVI wieku, Poznań 1981
  • Śląsk i Pomorze w historii stosunków polsko-niemieckich w średniowieczu. XII Konferencja Wspólnej Komisji Podręcznikowej PRL-RFN Historyków 5-10 VI 1979 Olsztyn, p.red. M. Biskupa, Instytut Zachodni, Poznań 1987, ISBN 83-05003-11-8
  • Śląsk i Pomorze w stosunkach polsko-niemieckich od XVI do XVII w. XIV Konferencja Wspólnej Komisji Podręcznikowej PRL-RFN Historyków, 9-14 VI 1981 r. Zamość, Czubiński A., Kulak Z. (red.), Poznań 1987, Instytut Zachodni

[edytuj] Zobacz też

• Piastowie śląscy
• Powstania śląskie
• Herb Śląska
• Plemiona śląskie
• Księstwa śląskie
• Państwo stanowe
• Dialekt śląski

[edytuj] Linki zewnętrzne

• Echo Śląska
• Herby śląskie
• Piastowie śląscy
• Nazwy dzielnic
• Zobacz Śląsk! - Śląski Serwis Internetowy
• esil.pl - Portal mieszkańców Śląska
• Portal dotyczący autonomii Śląska
• Śląsk na mapie Europy