U-boot

U-boot U-9

U-boot is een Duitse marineterm en afkorting van Unterseeboot. De Onderzeeërs van de Kriegsmarine vormden zowel in Wereldoorlog I als in Wereldoorlog II een formidabel wapen, dat vooral ook door de totale onderzeebootoorlog een enorme bedreiging vormde voor de geallieerde koopvaardij.

Inhoud

1 Eerste Wereldoorlog
2 Tweede Wereldoorlog
- 2.1 Aanvalstactieken
- 2.2 De prestaties van U-boten
3 Het leven aan boord van een U-boot
4 Het gevaar
5 Waarom waren U-boten dan toch een succes?
6 Waarom werd de U-boot marine toch verslagen?
7 Verschillende typen onderzeeboten
8 Het meest bijzondere type: de XXIII
9 Zie ook

[bewerk] Eerste Wereldoorlog

De term U-boot werd voor het eerst gebruikt in 1914 toen de opperbevelhebber van Duitse marine Alfred von Tirpitz zijn plannen, voor een onderzeebootwapen, voorstelde aan Keizer Wilhelm II. Admiraal Tirpitz was op het plan gekomen nadat hij in geschiedenisboeken had gelezen hoe de Amerikanen tijdens de Amerikaanse onafhankelijkheidsoorlog in 1784 voor het eerst een houten eenmansonderzeeboot, de Turtle, hadden gebruikt. Ook hadden Zuidelijke troepen tijdens de Amerikaanse burgeroorlog een onderzeeboot, de Hunley, gebouwd. Dit was de eerste succesvolle onderzeeboot.

Alfred von Tirpitz kreeg toestemming van de keizer en begon te experimenteren met prototypes. Tijdens deze experimenten werden drie enorme technologische vooruitgangen geboekt. Beide zijn van onschatbare invloed op de ontwikkeling van het onderzeebootwapen:

Men vond een elektromotor uit, waarmee men nu ook onderwater op motorkracht kon varen. Voorheen moest de bemanning onderwater altijd de schroef aantrappen.
Men vond voor het eerst een torpedo uit die door een motor werd aangedreven en dus op afstand tot ontploffing kon worden gebracht. Voorheen moest men altijd tot vlak bij het schip varen en de torpedo bevestigen aan de romp. Nu werd de torpedo afgeschoten en ontplofte hij door tegen de romp te botsen.
De dieselmotor werd voor het eerst uitgevonden, zodat een onderzeeboot boven water op diesel kon varen. Deze motor nam veel minder ruimte in beslag dan een stoomaandrijving. Omdat een dieselmotor erg duur was voeren toch nog veel U-boten tijdens de eerste wereldoorlog op stoom.

Na deze drie uitvindingen begon men in 1915 met de bouw van onderzeeboten. Hiermee was Duitsland het eerste land dat de onderzeeër als volwaardig oorlogswapen op grote schaal ging gebruiken.

Toch is de U-boot tijdens de oorlog niet volledig benut. Dit kwam vooral doordat onderzeeboten weinig brandstof meenamen en door de beperkte batterijen niet lang onderwater konden varen. De U-boot had weinig zuurstof en de gehele techniek stond eigenlijk nog in de kinderschoenen. Ook was er geen radio zodat U-boten nooit gezamenlijk aanvielen en eigenlijk altijd solitair op zoek gingen naar schepen. De U-boot voer meestal voor de kust en hield zich meer bezig met neven activiteiten, zoals het leggen van mijnen, dan met het torpederen van schepen.

Veel U-boot kapiteins voeren het liefst alleen maar bovenwater en de U-boot kwam dan ook vaker boven dan onderwater in actie.

Toch werden er ook in de eerste wereldoorlog al grote successen geboekt met de U-boot. dit kwam vooral omdat de Britse marine geen enkele wapen had om tegen U-boten te vechten. Veel konvooien waren kansloos tegen de U-boten en het torpederen van een schip werd daarom door Karl Dönitz, de meest succesvolle U-boot commandant uit WOI, omschreven als onbestraft prijsschieten. Pas vlak voor het einde van de oorlog kwam de vijand op de proppen met dieptebommen, een wapen dat pas in de tweede wereldoorlog een bedreiging voor de U-boten zou gaan vormen.

De beroemdste overwinning is de vernietiging van het passagiersschip Lusitania in 1917. Bij de torpedering van dit schip, voor de kust van Ierland, kwamen 1700 Amerikanen om het leven. Het was voor Amerika de reden om zich met de Eerste Wereldoorlog te bemoeien. Hetgeen uiteindelijk een nederlaag voor Duitsland zou betekenen.

Na de Eerste Wereldoorlog mocht Duitsland geen marine meer hebben. In deze periode werden er vooral in Nederland en Engeland grote uitvindingen gedaan op het gebied van onderzeeboottechniek. Nadat Hitler in 1933 aan de macht was gekomen werden deze ideeën overgenomen en geperfectioneerd. Binnen twee jaar had Duitsland de grootste en modernste onderzeebootmarine aller tijden.

[bewerk] Tweede Wereldoorlog

Hitler besefte al heel snel dat hij andere landen alleen kon veroveren wanneer hij de economie kon ondermijnen. Daarom moesten oorlogsschepen alle koopvaardijschepen die goederen in- en exporteerden uitschakelen. Zodoende werden de bevoorradingslijnen van een land afgesneden, waardoor de economie ontwricht raakte. Het land kwam zonder wapens, munitie, voeding en brandstof te zitten.

Deze manier van oorlogvoeren was niet nieuw. Al sinds de 16e eeuw overvielen oorlogsschepen koopvaardijschepen van hun tegenstanders, maar het feit dat Hitler deze taken volledig toewees aan de onderzeebootmarine was uniek. Als geen ander besefte Hitler de kracht van de onderzeeboot. De Duitse Kriegsmarine had tijdens de Tweede Wereldoorlog een marine bestaande uit meer dan 800 onderzeeboten. Al deze onderzeeboten waren 100% gefocust op de jacht op koopvaardijschepen. Tijdens de Tweede Wereldoorlog maakten de U-boten talloze slachtoffers, ze brachten velen landen op de rand van het faillissement en ze voerden een waar schrikbewind over de Atlantische Oceaan. Nooit eerder was de onderzeeboot zo'n belangrijk wapen geweest.

[bewerk] Aanvalstactieken

In het begin van de Tweede Wereldoorlog pasten de U-boten een oude aanvalstactiek toe die nog stamde uit de Eerste Wereldoorlog. De U-boot patrouilleerde op zee. Als een vrachtschip werd waargenomen voer de U-boot naar het schip toe en kwam boven water. Met een kanon dat op het dek stond vuurde de U-boot een waarschuwingsschot af voor de boeg van het schip. Met lichtsignalen gaf de U-boot kapitein opdracht aan de bemanning van het vrachtschip om hun schip in reddingsloepen te verlaten. Nadat iedereen van boord was vuurde de U-boot een torpedo af op het vrachtschip om dit tot zinken te brengen. De bemanning van het schip werd niet als vijandelijk gezien en altijd zoveel mogelijk gespaard. Soms nam de U-boot zelfs de bemanning mee en zette die over op een schip van een neutraal land.

De oude tactiek werd alleen in de eerste maanden van de oorlog toegepast. Na januari 1940 voeren vrachtschepen bijna nooit meer alleen. Ze voeren in grote konvooien die bewaakt werden door oorlogsschepen. De vrachtschepen waren vaak zelf ook bewapend. De Kriegsmarine besloot daarom tot de zogeheten Rudel taktik (Engels: "Wolfpack"). U-boten zochten hierbij individueel naar konvooien. Als een konvooi was gevonden, werd contact opgenomen met andere U-boten in de buurt en werd het hele konvooi in het geniep omsingeld. 's Nachts kwamen de U-boten boven water en voeren razendsnel op het konvooi af. Met een gecoördineerde aanval werd dan het hele konvooi tot zinken gebracht.

De onderzeebootoorlog werd hierdoor steeds grimmiger. Bemanningen van vrachtschepen overleefden een aanval bijna nooit meer en het optreden tegen U-boten werd ook steeds harder. De Rudel taktik was zo vernietigend voor de geallieerde bevoorrading dat de oorlog bijna in het voordeel van Duitsland werd beslist. Er waren maanden dat er bijna geen enkel geallieerd bevoorradingschip meer op zee was te bekennen.

[bewerk] De prestaties van U-boten

Tijdens de oorlog brachten ruim 800 U-boten in totaal zo'n 3000 geallieerde schepen tot zinken. Ruim 95% van alle U-boot slachtoffers waren koopvaardijschepen. Tot de 5% behoorden kleinere oorlogsschepen, destroyers, kruisers en zelfs geallieerde onderzeeboten.

Er werden ook 7 zeer grote schepen tot zinken gebracht. In 1939 werd het slagschip Hms. Royal Oak tot zinken gebracht door de U-47 van Gunther Prien. In 1941 vernietigde de U-331 het slagschip Hms. Barham. Verder werden er 5 vliegdekschepen vernietigd, waaronder de Hms. Ark Royal, het grootste schip van de Royal Navy.

Door de enorme successen, werden veel onderzeebootkapiteins beschouwd als ware helden. Ze werden hoofdrolspelers in grootscheepse propaganda campagnes en waren razend populair onder de Duitse bevolking. Hier volgt een lijst van de meest succesvolle Duitse U-boot kapiteins op volgorde van aantal tot zinken gebrachte schepen.

Verder zijn er nog Albrecht Brandi en Joachim Schepke, twee andere U-boot commandanten die tijdens de oorlog wereld beroemd werden.

[bewerk] Het leven aan boord van een U-boot

Terwijl bovenstaande U-boot commandanten werden gemythologiseerd en geromantiseerd als helden, was het leven op een U-boot verre van romantisch. Volgens veel historici behoorde de Unterwasser Marine tot het zwaarste en gevaarlijkste onderdeel van alle Duitse strijdkrachten.

De 45 koppige bemanning zat maandenlang opgesloten in een donkere vochtige smerige ruimte van niet langer dan 50 meter en niet breder dan 3 meter. Er was vrijwel altijd lawaai van de diesel of batterij motoren en doordat de hitte van deze motoren niet kon ontsnappen liepen de temperaturen soms op tot boven de 50 graden. De lucht werd gedomineerd door de geur van zweet, beschimmelde kleren en uitlaatgassen. Er was in de U-boot geen stromend water en maar 1 toilet voor 45 man. Bemanningsleden konden zich dus nooit wassen en scheren.

Het voedsel beschimmelde, door combinatie van hitte en vocht, razendsnel: vers fruit ging maar 2 weken mee en brood was na 3 weken zo beschimmeld dat het door de bemanning een wit konijn werd genoemd. Vlees ging, dankzij de hoeveelheid pekel, iets langer mee maar begon ook na 5 weken uit te puilen van de maden. Op het einde van de reis leefde de bemanning alleen op ingeblikte vis en bier.

Het grootste probleem was de krappe ruimte: iedere centimeter van de 50 meter lange ruimte moest benut worden. De bemanningsleden moesten hun bed delen met nog twee andere personen: ze werkten immers in ploegendiensten. als de een sliep was de ander aan het werk en daarna kwam de ander hem aflossen. Nergens in de U-boot was een plek om je af te zonderen en er was zo'n 30 centimeter beschikbaar per persoon. Het plafond hing vol met voedsel en de vloer was bezaaid met torpedo's.

De combinatie van een gebrek aan daglicht, krappe ruimtes, slechte hygiëne en sociale spanning leidde ertoe dat sommige bemanningsleden compleet krankzinnig werden.

[bewerk] Het gevaar

De slechte leefomstandigheden vielen echter in het niet bij het gevaar dat altijd op de loer lag. Een U-boot kon bijna nooit overdag varen omdat ze dan opgemerkt konden worden door vijandige vliegtuigen. Britse torpedobootjagers patrouilleerden continue over zee en hadden uitstekende sonar apparatuur waarmee ze de U-boten makkelijk konden opsporen.

Het meest angstigste moment was wanneer een U-boot werd bestookt met dieptebommen: de bemanning kon dan niet ontsnappen en moest maar afwachten of ze wel of niet geraakt zouden worden. Wanneer een U-boot geraakt werd was het in het 90% van alle gevallen meteen fataal: de gehele bemanning kwam dan bij een grote explosie om het leven. Slechts zelden kon de zwaar beschadigde U-boot snel boven water komen waarna de bemanning zwemmend het schip verliet.

Soms was de natuur een nog grotere vijand dan de geallieerde legers: bij hevige stormen kon de U-boot kapseizen en de golven sloegen zo hard over het schip dat het levensgevaarlijk was om boven op de commandotoren te staan. Beroemd is een incident in 1943 waarbij een onverwachtse golf 4 bemanningsleden (inclusief de kapitein) van de U-283 van de commandotoren afsloeg. Pas na een uur had de rest van de bemanning in de gaten dat er niemand meer op de commandotoren stond. De U-boten hadden ook last van technische mankementen: tijdens een oefening in 1938 kwam de hele bemanning om het leven toen de poorten van de ballasttanks het begaven. De tanks stroomden volledig vol met water en de U-boot zakte naar een diepte van 300 waarna het door de druk vermorzeld werd.

Zelfs hun eigen torpedo's waren een gevaar voor de U-boot bemanning. Bij de Rudel-tactiek kwam het vaak voor dat de ene U-boot door een verdwaalde torpedo van een andere U-boot werd geraakt. Veel torpedo's waren technisch niet in orde: de aandrijf motor stopte al na een paar meter waarna de torpedo naar de bodem zonk. Andere torpedo's hadden een defecte gyroscoop waardoor ze van hun koers afweken. En soms raakte een torpedo wel haar doelwit maar ontplofte niet. In het ergste geval ontploften sommige torpedo's veel te vroeg zodat de locatie van de U-boot verraden werd. Naar schatting zijn ongeveer 60% van alle torpedo's, die tijdens de oorlog zijn afgevuurd, mis gegaan.

Tijdens de Tweede Wereldoorlog, zijn ruim 800 U-boten en ruim 40.000 bemanningsleden vergaan. U-boot bemanningsleden waren zelden ouder dan 20 jaar en hadden een gemiddelde leeftijd van 17-jaar. De gemiddelde leeftijd van U-boot kapiteins lag rond de 30. Slechts een handjevol U-boot bemanningsleden kan zeggen dat ze een U-boot ramp hebben overleefd. Meestal verging het schip compleet met de gehele bemanning.

De Duitse journalist Lothar-Günther Buchheim maakte tijdens de oorlog een reis met een U-boot mee. Later schreef hij over de reis het boek Das Boot. Het boek werd in 1981 verfilmd in een gelijknamige film waarin de gevaren en slechte omstandigheden op beklemmende wijze verbeeld worden.

[bewerk] Waarom waren U-boten dan toch een succes?

Bovenstaande verhalen wekken misschien de indruk dat de U-boot een volstrekte mislukking was, niets is echter minder waar. De U-boot was een van de meest effectieve wapens uit de gehele oorlog. Dit kwam vooral door de perfecte coördinatie: Karl Dönitz, opperbevelhebber van U-bootvloot en zelf een onderzeebootveteraan uit de Eerste Wereldoorlog, bouwde een uitgestrekt netwerk van onderzeeboten over de gehele oceaan. Op elke 20 vierkante kilometer van de zee, voer wel een U-boot die ieder schip van ver zag aankomen.

Een tweede reden van het succes was de uitstekende communicatie: de U-boten hadden radio apparatuur waarmee ze snel en over een grote afstand met elkaar konden communiceren. Al deze radio berichten werden in Enigma-codes verzonden, die de geallieerde marine niet kon ontcijferen.

[bewerk] Waarom werd de U-boot marine toch verslagen?

Van 1939 tot 1941 ging het fantastisch met het U-boot wapen. In het voorjaar van 1941 ging het echter plotseling bergafwaarts met de resultaten van de U-boten. Het aantal overwinningen nam spectaculair af, het aantal verliezen extreem toe. Binnen 3 jaar tijd werd de U-boot marine op vernietigende wijze uitgedund en aan het einde van de oorlog was de U-boot marine op sterven na dood. Hoe had dit kunnen gebeuren?

De geallieerden kregen meer geavanceerde radars waardoor ze elke onderzeeboot die bovenwater voer vrij gemakkelijk konden opsporen. Ook 's nachts waren U-boten makkelijk zichtbaar op radar.
De geallieerden patrouilleerden doorlopend met vliegtuigen en het was voor U-boot commandanten bijna onmogelijk om overdag nog ongezien bovenwater te varen.
De geallieerden waren erg innovatief met het uitvinden van nieuwe wapens en opsporingsapparatuur. De nieuwe ASDIC sonar was zeer doeltreffend en de dieptebommen steeds vernietigender.
De belangrijkste reden voor de ondergang van de u-boot marine was echter het kraken van hun berichten, versleuteld met de Enigma codeermachine. De Duitsers wisten niet dat hun communicatie apparatuur afgeluisterd en ontcijferd werd door de geallieerden. Onbewust verraadden u-boot kapiteins hun eigen positie. Vooral dit laatste zorgde voor zware verliezen. Meer informatie over dit onderwerp is te lezen in Enigma en de U-bootoorlog.

Ook niet onbelangrijk was dat de Duitse marine lang niet zoveel schepen kon bouwen als de vijand. Dit kwam omdat Duitsland werd gebombardeerd terwijl de geallieerde schepen allemaal gebouwd werden in het bomvrije Amerika. De Kriegsmarine moest genoegen nemen met slechts een paar honderd U-boten die, wanneer ze vernietigd werden, niet werden vervangen. De geallieerden hadden duizenden schepen die binnen 10 dagen bijgebouwd konden worden. Het torpederen van geallieerden schepen was dweilen met de kraan open.

[bewerk] Verschillende typen onderzeeboten

Gedurende de Tweede Wereldoorlog liet de Kriegsmarine verschillende typen U-boten bouwen. In de verschillende klassen is de technologische vooruitgang te zien. Het type VII werd verreweg het meeste gebouwd. Tussen 1939 en 1943 werden er bijna 500 van gebouwd. Er waren veel types voor verschillende doeleinden: de XIV werd bijvoorbeeld gebruikt voor de bevoorrading van andere U-boten, de V was speciaal gebouwd voor ondiep kustwater. Vrijwel alle types hadden dezelfde aandrijving: een dieselmotor voor bovenwater en een elektromotor voor onderwater. De accu's van deze motor dienden met een dynamo opgeladen te worden. Deze dynamo werd aangedreven door een dieselmotor. De meeste U-boten moesten dus regelmatig boven water varen om de accu's op te laden.

Tijdens de oorlog zijn ook op grote schaal experimenten uitgevoerd met eenmans U-boten voor geheime commando operaties. Deze bootjes waren vaak niet groter dan 5 meter en bewapend met 1 torpedo. In praktijk zijn ze nauwelijks gebruikt.

Type I
Type II
Type V
Type VII
Type IX
Type X
Type XIV
Type XVII
Type XVIII
Type XXI
Type XXIII

[bewerk] Het meest bijzondere type: de XXIII

Hitler was ervan overtuigd dat de huidige U-boten zoveel verliezen leden omdat ze verouderd waren, daarom gaf hij bevel om een compleet nieuw ontwerp te bedenken. Dit type zou de blauwdruk voor alle latere onderzeeboten vormen, het kon beschouwd worden als de eerste moderne onderzeeboot. Rond maart 1944 kwam men op de proppen met het type XXIII onderzeeboot. Deze U-boot kon veel langer op zee blijven, was veel zwaarder bewapend en was aanzienlijk beter bepantserd.

Het meest bijzondere was de motor. Deze bevatte een chemische stof die zuurstof produceerde, de zuurstof werd gebruikt voor de verbranding van de dieselmotor. Door deze broodnodige zuurstof kon de boot ook onderwater met diesel varen. De oudere types duikboten dienden veel meer aan de oppervlakte varen om hun accu's te laden. Bovendien waren dieselmotoren ook onder water aanzienlijk sneller dan elektrische.

Ervan overtuigd dat het nieuwe type U-boot de koers van de oorlog zou doen draaien, besloot Hitler om maar liefst 500 boten van dit nieuwe type te laten bouwen. De 500 boten zouden samen 24 uur per dag patrouilleren voor de kust en zo een verdedigingslinie vormen. Van Noorwegen tot aan Spanje zou omringd en bewaakt worden door allemaal U-boten die geen enkel geallieerd schip meer zouden doorlaten. Dit plan noemde Hitler De Ketting des Doods. Het plan mislukte omdat men door een gebrek aan staal, brandstof en arbeidskrachten de bouw moest staken. Van de 500 geplande U-boten werden slechts een handvol geproduceerd. De bombardementen op een hele reeks U-boot fabrieken maakten definitief een eind aan het plan.

Was het plan wel gelukt, dan had de geallieerde landing in Normandië op D-day, nooit plaats kunnen vinden. Dat had de koers van de oorlog daadwerkelijk kunnen veranderen.

[bewerk] Zie ook

Meer afbeeldingen die bij dit onderwerp horen kunt u vinden op de pagina U-boat op Wikimedia Commons.

Categorieën: Scheepstype bij de marine | Wapen in de Eerste Wereldoorlog | Marineschip in de Tweede Wereldoorlog