Enigma en de U-bootoorlog
In de Tweede Wereldoorlog speelden duikboten en de strijd tegen dit gevreesde wapen een belangrijke rol. Wie de controle over de oceanen bezat, had dan ook een belangrijke troef in handen. Met hun U-boten had de Duitse Kriegsmarine in de eerste twee jaren de alleenheerschappij over het wijde water opgeëist. Onder meer dankzij het breken van de Enigmacodes konden de geallieerden het tij alsnog keren. In dit artikel krijgt u het verhaal van de strijd tussen de codebrekers en de U-boten.
Inhoud |
[bewerk] Oorsprong van de U-boten
De eerste onderzeeër die werd ingezet bij een militaire actie was de Hunley, een kleine sigaarvormige boot die werd aangedreven door mankracht, tijdens de Amerikaanse burgeroorlog in 1864. Sindsdien evolueerde de onderzeeër tot een gevreesd oorlogswapen. Hoewel hij reeds in gebruik was door verschillende landen in de Eerste Wereldoorlog, was het pas in Tweede Wereldoorlog dat de Duitse Kriegsmarine zijn vloot onderzeeërs uitbouwde tot het belangrijkste element van zijn vloot. De reputatie van de geduchte Untersee-boten of U-boten was geboren. Duitsland had al snel een vloot opgebouwd, bestaande uit U-boten van allerlei soorten en maten. De kleinste waren éénpersoonsboten die twee torpedo's konden afvuren, maar de grote konden maandenlang op de Atlantische oceaan verblijven, waar zij ook werden bevoorraad.
[bewerk] U-boten in de aanval
De Duitse Kriegsmarine was in het begin van de Tweede Wereldoorlog zeer succesvol met het toepassen van hun ‘Rudel taktik’ (eng: Wolfpack). Hun U-boten zochten individueel naar konvooien. Was een konvooi eenmaal gevonden, dan contacteerden zij verscheidene andere U-boten en brachten met een gecoördineerde aanval het hele konvooi tot zinken. Deze techniek was zo vernietigend voor de geallieerde bevoorrading dat ze bijna de oorlog besliste in het voordeel van Duitsland. Communicatie was de sleutel tot succes en de Kriegsmarine gebruikte Enigma om haar berichten te coderen.
[bewerk] Jacht op de Haai
De geallieerden stonden voor de onmogelijke taak om de controle te verkrijgen over de gigantische Atlantische Oceaan. Hierbij werden ze verrassend genoeg geholpen door de Kriegsmarine zelf. In Bletchley Park, Engeland, werkte een grote groep codebrekers aan het breken van de Enigmasleutels van de Duitse Wehrmacht, Luftwaffe en Kriegsmarine. Alle informatie die werd verkregen door cryptoanalyse, het ontcijferen van berichten, kreeg de codenaam Ultra. Het breken van de berichten van de Kriegsmarine bleek van strategisch belang in de U-bootoorlog.
Het duikbotennetwerk gebruikte in het begin van de oorlog voor de codering van hun berichten de Enigma-M3-machine. Aanvankelijk waren de U-boten ondergebracht in hetzelfde radionet als de andere Duitse schepen op de Atlantische Oceaan. Een belangrijke doorbraak in de Heimisch-codesleutels, of Dolphin, zoals Bletchley Park ze noemde, kwam er met de entering van de slecht beveiligde Duitse weerschepen zoals de München en Lauenburg, en de entering van de U-boot U-110 van Kapitänleutnant Lempke.
De WetterKurz-schlüssel, gebruikt voor weerberichten die ook in het Dolphin netwerk werden verzonden, werd gebroken. Hierdoor was de inhoud van sommige Enigmaberichten in het Dolphin-netwerk bij benadering bekend. De U-boten gebruikten ook de Kurzsignalheft-codes om berichten van contact met onder andere konvooien te coderen. Als extra veiligheidsmaatregel werden alle veelgebruikte tactische en technische uitdrukkingen omgezet alvorens ze via Enigma te versturen. Zo werd bijvoorbeeld 'contact met konvooi' omgezet in UGKU, 'aanval door vliegtuig' in HKJL of 'rendez-vous bevoorrading op kwadraat...' in KLUG.
[bewerk] Kurzsignale falen
Op het eerste gezicht leek het gebruik van Kurzsignale een slimme zet. De Geallieerden konden kortere berichten moeilijker peilen met HFDF, het High Frequency Direction Finding, ook wel HuffDuff genoemd. Bij pogingen zulke berichten te ontcijferen vindt men ook geen zinvolle tekst, of bij benadering van de sleutel fragmenten van zinnen, die bijdragen tot het uitpluizen van de correcte sleutel. Tenslotte beperkte het omzetten van zinsdelen in een korte vierlettercode de lengte van het Enigmabericht aanzienlijk. Minder vercijferde tekst betekent minder statistische gegevens voor de codebrekers.
Het gebruik van de Kurzsignale leidde echter tot herkenbare patronen in de Enigmaberichten. Als een konvooi in de buurt van een U-boot kwam was het onderschepte bericht hoogstwaarschijnlijk een contactbericht. Evenzo kon men bepaalde berichten vermoeden bij waarneming door verkenningsvliegtuigen. Tactische inlichtingen werden in Bletchley Park gekoppeld aan positiebepalingen, verkregen door HFDF of verkenningsrapporten, om zo uit te vissen welk type bericht er verzonden was door welke U-boot. Bovendien achterhaalde Bletchley Park de betekenis van de meeste Kurzsignalheft-codes.
Deze bekende of vermoede stukjes tekst noemde men cribs of spiekbriefjes. Zodra men zo'n crib in een Enigmabericht kon achterhalen had men dus een stukje gecodeerde tekst en de ongecodeerde versie ervan. Hiermee kon met de sleutelinstellingen van de Enigma achterhalen.
De Ultra-informatie bleek vooral uiterst doeltreffend in de strategisch zeer belangrijke Atlantische Oceaan. Na een moeilijke beginperiode brak Bletchley Park bijna routinematig de Kriegsmarinecodes. Nu de posities van de U-boten bekend waren, konden zij de konvooien uit de klauwen van de U-boten houden door ze er eenvoudigweg omheen te loodsen.
[bewerk] Triton slaat terug
De bevelhebber van de Duitse duikbootvloot, admiraal Karl Dönitz werd achterdochtig door de tanende resultaten van zijn U-boten, hoewel op zijn aandringen een apart net voor het radioverkeer met de U-boten was opgezet. De sleutels hiervan waren anders dan, maar wel afgeleid van de sleutels van het grotere net. De Duitse inlichtingendienst, de Abwehr, verzekerde hem ervan dat Enigma onbreekbaar was, maar Dönitz drong toch aan op een verhoging van Enigma's veiligheid. Zelf dacht hij dat er spionnen in het spel waren. Aan cryptoanalyse van de berichten dacht hij niet.
In februari 1942 werd het Enigma-M4-model met vier rotors ingevoerd en kwamen de nieuwe codesleutels, Triton genaamd door de Kriegsmarine, in gebruik. De nieuwe gecompliceerde code, die in Bletchley Park de codenaam Haai kreeg, veroorzaakte een grote crisis bij de codebrekers. Bovendien waren in januari van dat jaar nieuwe Wetterkurz-schlüssel-codeboeken in gebruik genomen, waardoor Bletchley Park vrijwel geen cribs meer had. De Kriegsmarine noemde de lente van 1942 de "Glücklichen Zeiten" omdat de geallieerde verdediging compleet blind was en een enorm tonnage aan schepen tot zinken werd gebracht. De term Glücklichen Zeiten dient wel met een korrel zout genomen, gezien de gevaarlijke en extreme omstandigheden waarin de U-bootbemanningen werkten.
[bewerk] De haai getemd
Na tien maanden van zware verliezen slaagde Bletchley Park er in de Haai-code te breken. Er waren verscheidene oorzaken voor dit succes. Belangrijk waren de WetterKurz-schlüssel-codeboeken, buitgemaakt tijdens aanvallen op weerschepen en op U-boten zoals de beruchte aanval op de U-559 van Kapitänleutnant Hans Heidtmann door de Britse HMS Petard, waarbij drie Britse zeelui naar de zinkende U-boot zwommen en de codeboeken wisten te bemachtigen. Twee van hen gingen onder met de U-boot. Hierbij werden ook de Kurzsignalheft-codeboeken bemachtigd. Vooral het enteren van de U-559 bleek cruciaal om in te breken in de Haai-codes.
Soms werd bij gebrek aan cribs zelfs een techniek toegepast die men tuinieren noemde. Britse vliegtuigen dropten of plantten dan een reeks zeemijnen op welbepaalde plaatsen. Duitse U-boten die deze mijnen opmerkten stuurden een contactbericht om anderen te waarschuwen, en leverden zodoende nieuwe cribs aan de codebrekers.
Bovendien verstuurde men binnen het U-botennetwerk de weerberichten, gecodeerd met de WetterKurz-schlüssel, met de 4-rotor Enigma-M4 in de eenvoudiger te kraken M3-mode (de vierde rotor in A-positie met ringinstelling A). Dit gebeurde om compatibel te zijn met o.a. de weerschepen die 3-rotor Enigma's gebruikten. De 3-rotor Bombes - de machines die Enigma hielpen te kraken - deden er minder dan 24 uur over om de Enigma-M3 te breken, terwijl zij bijna 20 dagen nodig hadden voor de M4-codes. Ondertussen werden er ook nieuwe 4-rotor Bombes, geschikt voor het breken van de Enigma-M4, ontwikkeld. Tegen juni 1943 kwamen de eerste 4-rotor Bombes in dienst, en tegen eind 1943 waren bovendien zo'n 50 Bombes van de Amerikaanse Navy operationeel. In het najaar van 1943 werden de Haai-berichten doorgaans binnen 24 uur gebroken.
[bewerk] Ondergang van de U-boten
Het tij van de duikbootoorlog was nu definitief gekeerd. Op enkele korte periodes na werd het gehele Duitse radioverkeer continu onderschept door een groot aantal luisterstations, Y-stations genoemd, en deze berichten ontcijferd in Bletchley Park, dat op z'n piek meer dan 7000 werknemers telde. Doordat de posities van de U-boten nu bekend waren, gingen er vrijwel geen geallieerde schepen meer verloren en kon er actief op U-boten gejaagd worden.
Het Duitse commando schreef de grote verliezen bij hun U-boten toe aan de invoering van betere geallieerde opsporingstechnieken zoals het ASDIC sonar systeem en duikboot-opsporingsvliegtuigen. De tegenvallende successen van de overgebleven U-boten werden toegeschreven aan de invoering door de geallieerden van konvooivaren, begeleid door torpedobootjagers. Het elite speerpunt van de Kriegsmarine werd gedecimeerd en dit eiste een zeer zware tol onder de U-bootbemanningen. Naar schatting 700 U-boten en 30.000 bemanningsleden gingen verloren op zee.
Hoewel het Enigmatoestel een zeer degelijk ontwerp was, zeker voor die tijd onbreekbaar, waren het de zwakke schakels in verzendingsprocedures en tactische blunders die dit toestel tot achilleshiel maakten van de Duitse oorlogsmachine. Duitsland bleef Enigma de ganse oorlog in vol vertrouwen verder gebruiken in alle onderdelen van het leger.
[bewerk] Realiteit versus fictie
Sommige boeken en films zoals Jonathan Mostow's "U-571" (fictie 2000) suggereren onterecht dat de codebrekers werden geholpen door inbeslagname van Enigma machines. De Britse inlichtingendienst was trouwens al in 1939 in het bezit van Wehrmacht Enigma 3-rotor replica's, die hen gegeven waren door de Poolse geheime dienst. In werkelijkheid werd de vaststelling van het gebruik, en de interne bedrading van de vierde rotor verkregen door cryptoanalyse van onderschepte berichten en in beslag genomen codeboeken. De doorbraak in de Triton codes kwam er zonder in bezit te zijn van de beruchte 4-rotor Enigma M4 machine.
De beruchte aanvallen op U-boten hadden tot doel de codeboeken van de vierrotor machines en Kurzsignal boeken, nodig voor de cribs, te bemachtigen om in te breken in het Haaicode netwerk. De twee Britse zeelui die verdronken bij de entering van de U-559 wilden na het redden van de codeboeken ook nog de 4-rotor Enigma ophalen. De U-boot zonk echter te snel en beide zeelui vergingen met boot en Enigma machine.
Hoewel "Enigma" (fictie 2002), van Michael Apted met o.a Dougray Scott en Kate Winslet, ook historisch incorrect is, geeft deze technisch gezien een beter beeld van de pogingen om in te breken in het U-boten netwerk. Deze film geeft ook een idee van hoe het eraan toeging bij de codebrekers in Bletchley Park.
