Sjibbolet

Een sjibbolet (ook wel gespeld als schibbolet) is een uitspraak die eenduidig aangeeft of de spreker al dan niet tot een bepaalde groep behoort. Vaak bevat een sjibbolet klanken of klankreeksen die dusdanig specifiek voor een bepaalde taal zijn, dat een niet-moedertaalspreker niet in staat is ze correct te realiseren. Veel van de bekende sjibbolets maken deel uit van mythische vertellingen en het is niet altijd te achterhalen in hoeverre ze ooit werkelijk zijn gebruikt.

Het woord "sjibbolet" komt uit het Hebreeuws. Het wordt gebruikt in Richteren 12:4-6. De Gileadieten gebruikten het om de Efraïmieten die over de Jordaan wilden vluchten te ontmaskeren:

"Zo zeiden zij tot hem: Zeg nu Schibboleth; maar hij zeide: Sibbolet, en kon het alzo niet recht spreken; zo grepen zij hem, en versloegen hem aan de veren van de Jordaan, dat te dier tijd van Efraïm vielen twee en veertig duizend." (vers 6 van bovengenoemde passage uit de Statenvertaling)

Bekende sjibbolets zijn:

Scheveningen, naar verluidt tijdens de Duitse bezetting door Nederlanders gebruikt om Duitse infiltranten in het verzet te ontmaskeren, omdat Duitstaligen, anders dan Nederlandstaligen, in het algemeen de klankreeks /sx/ niet goed kunnen uitspreken.
Bûter, brea en griene tsiis, wa't dat net sizze kin, is gjin oprjochte Fries ( voorbeeld (info·uitleg)), naar verluidt gebruikt door Grote Pier om uit te maken of hij met Hollanders of met Friezen te maken had.
Schild en Vriend (of: Schildenvriend). Strijdkreet gebruikt tijdens de Brugse metten door de Bruggelingen om de Fransen en de verfranste bourgeoisie te ontmaskeren.

[bewerk] Overdrachtelijk gebruik

Het woord sjibbolet wordt ook in overdrachtelijke zin gebruikt voor een uiting, handeling of ander kenmerk die voor een zekere waarnemer het signaal is om een groep, stroming, maatschappelijk vraagstuk e.d. te reduceren tot het waargenomene (de 'blikvanger'). Als zodanig heeft het de spreekwoordelijke werking van de rode lap op de stier. Zo kan een aanhanger van een bepaalde voetbalclub bij het horen van de naam van de grote tegenstander direct een strijdbare houding aannemen, of brengt iemand met een zekere politieke kleur een verkiezingsperiode terug tot één onderwerp of begrip (bijvoorbeeld 'fundamentalisme', 'Palestijnen' of 'abortus'), waarin een partij vooral het volgens hem exact juiste standpunt moet innemen om acceptabel te kunnen zijn. Niet zelden treedt er in dergelijke gevallen verlies van nuance op.

Ook kan 'sjibbolet' betekenen het tegen wil en dank vasthouden aan een beginsel of gedachte. In de jaren '30 van de 20e eeuw was bijvoorbeeld het vasthouden aan de gouden standaard een sjibbolet van de monetaire politiek. Achteraf kan worden vastgesteld dat deze beleidskeuze negatief heeft gewerkt op de economische conjunctuur van die tijd.