Salische Wet

De Salische Wet (in het Latijn Lex Salica) dateert uit het begin van de zesde eeuw, uit de tijd van de Merovingische koning Clovis, die tot de stam van de Salische Franken behoorde. In zijn rijk leefden verschillende stammen samen en hij liet een geschreven wet optekenen om de orde te kunnen handhaven. Het woord 'Salisch' komt nog terug in het Nederlandse Salland.

[bewerk] De Franken

De Salische Wet was de eerste geschreven wet sinds de Romeinen. De wetteksten gingen vooral over erfeniskwesties, diefstal, moord en geweldplegingen. De straffen waren bijna allemaal geldstraffen. Openbare aanklagers bestonden niet, enkel benadeelden of hun familie (bij bijvoorbeeld moord) konden een klacht indienen. De doodstraf kwam slechts voor in drie gevallen: indien men een moord pleegde zonder enige aanleiding, als men iemand verkrachtte, of als men de vrouw van zijn vader huwde.

Zo was de boete voor een moord 200 solidi. Indien de beklaagde deze som niet kon betalen aan de familie, moest zijn familie hem helpen aan deze som te komen. Lukte dit niet, dan werd de beklaagde verbannen of werd hij een slaaf van de familie van de vermoorde.

De Salische Wet was een hele verbetering als geschreven wet vergeleken met voormalige ongeschreven wetten. Voorheen gold ook het personaliteitsbeginsel, dat wil zeggen dat elke misdaad werd berecht door de regels van de eigen stam door de eigen stam, ook al was de daad elders gepleegd. De Salische Wet zorgde voor een meer uniforme rechtspraak. Geleidelijk aan werd de Salische Wet echter vervangen door modernere rechtssystemen en was in de latere Middeleeuwen zo goed als in de vergetelheid geraakt.

Opvallend is wel dat de Franken nog lang bij de dood van de koning zijn rijk gelijkelijk bleven verdelen onder diens zoons. Dit zou eeuwenlang tot beurtelings versnippering en weer hereniging van het Frankenrijk leiden. Pas nadat de Karolingers voorgoed uit de politiek verdwenen waren ging men over op erfrecht voor alleen de oudste zoon (primogenituur).

[bewerk] Oudnederlands

In de Lex Salica komen Frankische woorden voor en zelfs een enkel volledig zinnetje dat als oudste zin in het Oudnederlands beschouwd wordt:

"Maltho thi afrio lito" ('Ik zeg (maltho) je (thi): ik maak (je) vrij (afrio), halfvrije (lito)')

Deze formule werd gebruikt bij de vrijlating van lijfeigenen. Taalkundig zijn deze restjes van de Frankische taal bijzonder belangrijk omdat de schrijftaal onder de Franken namelijk vrijwel uitsluitend Latijn was. Met volle steun van de Frankische koningen werd in de Karolingische tijd zelfs een oudere vorm van het Latijn aan de vergetelheid ontrukt en tot (broodnodig) bindend element van het Frankische Rijk gemaakt.

Lange tijd is gedacht dat het omstreden zinnetje hebban olla vogala uit de elfde eeuw het oudste overblijfsel is van de taalkundige voorouder van het Nederlands, maar de geschiedenis van het geschreven 'Nederlands' gaat dus zeker nog een eeuw of vijf verder terug. Dat het bovenstaande zinnetje werkelijk Nederlands is, wordt overigens niet langer unaniem aangenomen, zie hebban olla vogala.

[bewerk] De Honderdjarige Oorlog

Hoewel de Salische Wet in de latere Middeleeuwen zo goed als vergeten was, heeft het onderdeel over de mannelijke opvolging een opmerkelijke herleving ondergaan ten gevolge van de Honderdjarige Oorlog. Achter elkaar stierven in Frankrijk de drie broers Lodewijk X (1316), daarna Filips V (1322) en tenslotte Karel IV (1 februari 1328) en daarmee kon de koning van Engeland, die een zoon was van hun zuster, aanspraken maken op de troon. In alle Franse lenen was erfopvolging door vrouwen heel gewoon en het trouwen met een erfdochter was een belangrijk middel om de huismacht uit te breiden. Lodewijk X had een dochter, maar haar voogd had in haar naam afstand gedaan – van rechten die dus wel degelijk bestonden – om de opvolging van Filips V mogelijk te maken. De Franse adel zag in 1328 echter liever niet de Engelse en Franse kroon verenigd in één persoon, en zo ging de kroon naar een neef, die daarmee het huis van Valois op de troon van Frankrijk bracht. Aanvankelijk erkende Edward III van Engeland zijn Franse neef op de troon, maar enige jaren later probeerde deze zijn Franse bezittingen vervallen te verklaren. Dit conflict was de aanleiding tot de Honderdjarige Oorlog, waarin Edward zich alsnog tot koning van Frankrijk uitriep. In latere jaren doken juristen van het Franse hof de Salische Wet uit de oude doos om de aanspraken van Valois en de gebeurtenissen van 1328 te rechtvaardigen. De Salische erfopvolgingswet werd daardoor een hoeksteen van het Franse koninkrijk en later ook van andere hoven.

[bewerk] Moderne betekenis

België heeft het onderdeel over de erfopvolging van de Salische Wet als een van de laatste landen in Europa pas afgeschaft in 1991. Hierdoor kunnen nu ook vrouwen koning van België worden. In andere landen, zoals Nederland en het Verenigd Koninkrijk, is de wet al veel langer afgeschaft en zijn er dus al verschillende vrouwelijke koningen geweest. Zweden was ook vrij laat: 1979.

Soms leidde de afschaffing van de Salische Wet tot heel wat controverse en zelfs tot verscheidene burgeroorlogen, zoals in Spanje. Daar werd de afschaffing ervan door Ferdinand VII betwist, wat leidde tot het ontstaan van het Carlisme en tot vier burgeroorlogen. Ook nu nog is de Salische Wet in beperkte mate in Spanje van kracht; alleen als een monarch geen zonen heeft kan zijn dochter erven.

De Salische Wet werd ook gebruikt door het groothertogdom Luxemburg om uit het Koninkrijk der Nederlanden te stappen. Koning Willem III had immers geen mannelijke erfgenamen, en Luxemburg beriep zich op de Salische Wet om een mannelijke opvolger te eisen, zodat het uit de personele unie met Nederland kon stappen. In Nederland werd Wilhelmina koningin. Deze gelegenheid werd aangegrepen om een andere tak van de familie Nassau op de troon te brengen in Luxemburg, namelijk Nassau-Weilburg.

Japan nam in 1889 in navolging van de grondwet van het Koninkrijk Pruisen de Salische erfopvolging op in de grondwet. Eerder waren er acht vrouwelijke keizers. De grondwet van 1947 verwijst naar de Wet op het Keizerlijk Huis, die nu de Salische Wet bevat. De regering van Japan overweegt om deze wet te amenderen.

Een uitgebreid uittreksel in het Engels is te vinden op wikisource.