Ne bis in idem

Ne bis in idem (ook wel Non bis in idem, Nederlands: "niet twee keer hetzelfde") is een Latijnse term waarmee een rechtsbeginsel wordt aangeduid, dat met name in het strafrecht en het belastingrecht toepassing vindt. Dit beginsel houdt in, dat het Openbaar Ministerie (OM) niet twee keer hetzelfde feit mag vervolgen. Met andere woorden: als een strafvervolging eenmaal is afgewikkeld, hoeft de dader niet bang te zijn dat hij nog een keer wordt vervolgd. In het belastingrecht betekent dit dat niet twee keer over hetzelfde vermogensbestanddeel belasting moet worden geheven.

[bewerk] Het begrip strafvervolging

Een feit wordt geacht te zijn vervolgd als:

• Het OM de zaak heeft geseponeerd;
• Er een transactie-aanbod is gedaan en de verdachte heeft betaald;
• Een buitenlandse strafrechter zich al over de zaak heeft gebogen;
• De rechter op het strafproces is toegekomen aan een inhoudelijke beoordeling van de zaak: er zijn dus geen formele verhinderingsgronden als onbevoegdheid of nietigheid van de dagvaarding. De rechter heeft een van de vier materiële vragen beantwoord.

Een feit wordt geacht niet te zijn vervolgd als:

• De strafrechter op het strafproces in een formele kwestie is blijven steken en de nietigheid van de dagvaarding, onbevoegdheid van de rechter of niet-ontvankelijkheid van het OM heeft uitgesproken;
• De verdachte niet of afwijzend heeft gereageerd op het transactie-aanbod;
• Tegen een sepot succesvol beroep is aangetekend;
• De verdachte slechts civielrechtelijk voor het feit terecht staat of heeft gestaan;
• De verdachte slechts met bestuursrechtelijke maatregelen is geconfronteerd, zoals strafkorting op een uitkering.

In deze gevallen mag het OM een nieuwe vervolging starten, tenzij het feit verjaard is. In de laatste twee gevallen wordt overigens wel vaak door de rechter rekening gehouden met de civielrechtelijke en bestuursrechtelijke sancties. Van een kale kip valt immers niet meer te plukken.

[bewerk] Samenhang tussen feiten

Soms kan men ook voor twee feiten vervolgd worden die wel erg met elkaar samenhangen. Iemand pleegt bijvoorbeeld een inbraak met brandstichting, en wordt eerst voor de braak en vervolgens voor de brand vervolgd. Dat dit eigenlijk twee feiten zijn, is niet meer dan logisch. Wanneer een inbreker eerst vervolgd zou worden voor diefstal en vervolgens voor vernieling omdat hij bij de inbraak een ruit heeft ingeslagen om binnen te komen, dan zou iedere rechter beslissen dat dit niet kan, omdat het één feit is. Maar het kan lastiger. Iemand kan een straatrace rijden, waarna hij vervolgd wordt voor illegaal wedstrijdrijden en ook nog eens voor te hard rijden.

Men zal dan moeten onderzoeken of er een feitelijke samenhang bestaat. Wie bijvoorbeeld aan een straatrace meedoet, rijdt per definitie te hard omdat hij de snelste wil zijn. Wanneer we zo redeneren, dan is er dus sprake van één feit, en kunnen de ten laste te leggen feiten niet gescheiden vervolgd worden. In veel gevallen wordt het echter een welles-nietes spelletje tussen het OM en de raadsman van de verdachte. Iemand kan bijvoorbeeld verzekeringsfraude plegen door middel van brandstichting. De raadsman zal zeggen dat er zonder de brand geen fraude zou kunnen zijn gepleegd. De Officier van Justitie zal daarentegen zeggen dat fraude best op een andere wijze gepleegd kan worden. Wie dit het geloofwaardigst brengt, krijgt gelijk van de rechter.

Een ander probleem vormen feiten die men doorlopend kan plegen. Een voorbeeld is het verzwijgen van 10 jaar aan zwarte inkomsten. Er zal dan moeten worden "geknipt": 10 jaren zijn meestal 10 boekjaren, dus 10 te lage aangiften en daarmee 10 delicten. Aangezien ieder delict op een ander jaar betrekking heeft, is er telkens sprake van een nieuw feit.

Problematischer is de man die in Nederland wordt vervolgd voor het aan het ouderlijk gezag onttrekken van een kind (hij had zijn dochtertje naar familie in Algerije ontvoerd). Deze meneer werd vervolgd, maar weigerde het kind terug te (laten) brengen. Nadat de gevangenisstraf van enkele jaren was uitgezeten wilde het OM opnieuw vervolgen. Maar is dit een nieuw delict, of de voortzetting van het oude?

[bewerk] Belastingrecht

Ook in het belastingrecht vindt het beginsel toepassing. Het ziet op het vermijden van economische en juridische dubbele heffing. Het meest sprekend voorbeeld is de deelnemingsvrijstelling: bij een aandeelhoudersbelang groter dan 5% hoeft geen belasting over de waardestijging en het dividend betaald te worden, omdat dit immers uit de winst van de dochtermaatschappij afkomstig is die hier al vennootschapsbelasting over heeft betaald. Een ander voorbeeld zijn de verdragen en regelingen ter voorkoming van dubbele belasting in internationale situaties.