Kalender
Een kalender is een soort tabel waarop de verdeling van het jaar in dagen, weken en maanden is aangegeven. In algemene zin is een kalender de indeling van de tijd in grote en kleinere afdelingen en synoniem voor tijdrekening. In ruimere zin bevat een kalender gedenkdagen of geplande activiteiten (bv. voetbalkalender).
Een kalender bepaalt de lengte en de indeling van het jaar en is gebaseerd op maatstaven die de astronomie aanreikt. Een kalender is gekoppeld aan een jaartelling en een jaarstijl, die beide gebaseerd zijn op conventies of op historische gebeurtenissen die bij de invoering van de kalender als essentiële beginpunten van de beschaving worden beschouwd. De jaartelling bepaalt daarbij het jaar waarin de kalender aanvangt, de jaarstijl bepaalt op welke dag het jaar begint.
Inhoud |
[bewerk] Oorsprong
Het woord kalender is afgeleid van het Latijnse woord calendae, dit was de eerste dag van de maand in de Romeinse tijdrekening. Egypte had al erg lang een kalender gebaseerd op 365 dagen. De Romeinse kalender heeft sinds de stichting van Rome in de achtste eeuw voor Chr. in vele achtereenvolgende gedaanten tot op de huidige dag bestaan. Oorspronkelijk omvatte de Romeinse kalender 304 dagen verdeeld over tien maanden plus een niet nauwkeurig omschreven aantal (ongeveer zestig) dagen in de winter. De voorlaatste gedaante van de Romeinse kalender was de Juliaanse kalender (van -45 tot 1582); deze door Julius Caesar ingevoerde kalender die door het concilie van Nicaea werd aanvaard als officiële kalender van de kerk, was gebaseerd op een jaar van 365,25 dagen met een schrikkeldag iedere vier jaar. Op den duur ging de Juliaanse kalender echter steeds meer achterlopen (zo viel rond het jaar 1500 de lentenachtevening op 11 maart). Daarom werd deze door de Rooms-Katholieke Kerk in 1582 door de Gregoriaanse kalender (onze huidige kalender) vervangen. Door de verschillende politieke en godsdienstige omstandigheden in de verschillende landen van Europa werd deze kalender niet overal in Europa onmiddellijk aanvaard, in Rusland zelfs pas na de Oktoberrevolutie van 1917.
[bewerk] Kalendersystemen
De kalender is in eerste instantie bedoeld om in functie van landbouw en veeteelt de seizoenen of jaargetijden te kunnen vaststellen. De eenvoudigste manier om dit te doen is het volgen van de maanmaanden, maar correcter is het om het zonnejaar te volgen.
[bewerk] Maankalender
De oudste kalenders gaan uit van een maanjaar van 12 lunaties (synodische maanden), die elk ongeveer 29,5 dagen duren. De synodische maand is eenvoudig te bepalen omdat het de periode is tussen twee opeenvolgende nieuwe manen (of twee opeenvolgende andere schijngestalten). Ongeveer 2 dagen na nieuwe maan wordt een smalle maansikkel zichtbaar en kon men een nieuwe maand beginnen. Door afwisselend maanden in te voeren van 29 en 30 dagen, benadert men het gemiddelde van 29,5 dagen.
Maar de synodische maand duurt in werkelijkheid iets langer, namelijk 29,530589 dagen (of 29 dagen, 12 uur, 44 minuten en 2,9 seconden). Zo loopt men na 34 maanden (na ongeveer 3 jaar) reeds één dag achterstand op : 34 x 29,5 = 1003 dagen. In werkelijkheid zijn er dan inderdaad 29,530589 x 34 = 1004,04 dagen verlopen. Dus moet men schrikkeldagen invoeren om in de pas te blijven met de schijngestalten van de maan. Na het toevoegen van de schrikkeldagen, loopt men 850 maanden later opnieuw een dag achterstand op, zodat een nieuwe aanpassing nodig is. Deze correcties werden in verschillende landen op verschillende manieren uitgevoerd. Momenteel is bv. de islamitische kalender als maankalender nog in gebruik.
[bewerk] Lunisolaire kalender
De maankalender loopt elk jaar ten opzichte van het zonnejaar een achterstand op van ongeveer 11 dagen (29,5 x 12 = 354 dagen), zodat de meeste oude cultuurvolken overschakelden op een gebonden maanjaar, waarbij men ook rekening hield met het zonnejaar. Na 3 jaar bedraagt de achterstand al meer dan 30 dagen.
Ook dit loste men op verschillende manieren op. De oude Griekse kalender bv. die het maanjaar van 354 dagen volgde, voegde per periode van 8 jaren 3 keer een maand van 30 dagen in. Op die manier telt het jaar gemiddeld 354 + 90/8 = 365,25 dagen, wat een goede benadering is van de lengte van het zonnejaar. Ook de cyclus van Meton biedt een oplossing. Bij de oude Babyloniërs was reeds ontdekt dat 19 zonnejaren 235 lunaties bevatten, m.a.w. na 6940 dagen staan zon en maan ten opzichte van elkaar weer in dezelfde positie. Deze maancyclus wordt nu nog gebruikt bij het berekenen van de paasdatum.
[bewerk] Zonnekalender
Hier laat men de band tussen de maan en de maand vallen. Men meet de seizoenen niet langer aan de hand van de verstreken maanmaanden, maar men kan ze bepalen aan de hand van de zonnewendes en de nachteveningen. Bij een zonnewende keert het lengen van de dagen. Op het noordelijk halfrond is de dag het kortst bij de winterzonnewende, waarna de dagen opnieuw langer worden ; bij de zomerzonnewende is de dag op zijn langst om daarna opnieuw te korten. Bij een nachtevening zijn dag en nacht even lang. Ook dit gebeurt twee keer per jaar, met name in de lente waarna de dagen langer worden dan de nacht, en in de herfst waarna de dagen korter worden dan de nacht.
Om de seizoenen op vaste tijdstippen van de kalender te laten beginnen, stelt men het jaar vast op de tijd die verloopt bv. tussen twee lentenachteveningen. Dit heet het tropisch jaar, en duurt iets meer dan 365 dagen, meer precies 365,2422 dagen of bij benadering 365,25 dagen. Om dit zonnejaar van gemiddeld 365,25 te benaderen gebruikt men gewoonlijk afwisselend maanden van 30 en 31 dagen, met een schrikkeldag om de 4 jaren.
[bewerk] Voorbeelden van kalendersystemen
- De Grieken hadden in de Oudheid een merkwaardige combinatie van een op de maan en een op de zon gerichte kalender. De maanden waren maanmaanden van om de beurt 29 of 30 dagen. Om te voorkomen dat het jaar te veel met het zonnejaar uit de pas ging lopen werd er om de twee of drie jaar een schrikkelmaand ingelast. Een van de manieren om de jaren aan te geven was om deze te benoemen binnen een bepaalde "Olympiade", een vierjarige periode tussen twee opeenvolgende Olympische Spelen (De eerste spelen zouden in 776 v. Chr. hebben plaatsgevonden). Een van de belangrijkste Griekse kalenders was de Attische kalender.
- De Romeinse kalender heeft sinds de stichting van Rome in de achtste eeuw voor Chr. in vele achtereenvolgende gedaanten tot op de huidige dag bestaan. De voorlaatste gedaante van de Romeinse kalender was de Juliaanse kalender (van -46 tot 1582). Hij werd zeven eeuwen na de stichting van Rome ingevoerd door Julius Caesar en in het jaar 325 door het concilie van Nicaea aanvaard als de officiële kalender van de kerk. De Juliaanse kalender werd in het 1582 vervangen door de Gregoriaanse kalender, ingevoerd in het jaar 1582 door Paus Gregorius XIII. Hij bepaalde dat 15 oktober 1582 onmiddellijk moest volgen op 4 oktober 1582 en dat alleen die kalenderjaren van onze jaartelling na het jaar 1582 schrikkeljaar zijn waarvan het nummer deelbaar is door 4, maar niet door 100 tenzij door 400.
- De christelijke kalender, dat wil zeggen de bij de christelijke jaartelling behorende kalender, was van 325 tot 1582 identiek met de Juliaanse kalender, maar vanaf 1582 met de Gregoriaanse.
- De Franse Republikeinse Kalender. Gedurende de Franse Revolutie (die duurde van 1789 tot 1804) was in Frankrijk de Franse revolutionaire kalender een aantal jaren in gebruik. Toen Franse revolutionairen op 22-9-1792 de eerste Franse republiek uitriepen, besloten zij tevens op deze bijzondere dag een nieuwe jaartelling te beginnen; deze dag was de eerste dag van de eerste maand van het jaar 1 van hun nieuwe jaartelling. Anders dan de invoering van de christelijke jaartelling ging de invoering van de Franse revolutionaire jaartelling gepaard met een drastische hervorming van de kalender. Elk kalenderjaar van de Franse revolutionaire kalender begon met een dag die op of nabij de datum van de herfstnachtevening viel en bestond uit twaalf maanden van elk dertig dagen en vijf of zes losse dagen waarmee dit kalenderjaar werd volgemaakt. De Franse revolutionaire jaartelling heeft slechts tot 1-1-1806 gediend.
- De Bahá'í-kalender, ook de Badí'-kalender genoemd, wordt gebruikt in het Bahá'í-geloof, is een zonnekalender met regelmatige jaren van 365 dagen en schrikkeljaren van 366 dagen. De jaren zijn samengesteld uit 19 maanden van 19 dagen elk, plus een extra periode van "Schrikkeldagen" (4 in normale jaren en 5 in schrikkeljaren). De jaren in de kalender beginnen op de lente-equinox (gewoonlijk 21 maart ), en worden geteld met de datumaanduiding “BE” (Bahá'í Era), met 21 maart 1844 als eerste dag van eerste jaar.
- De Byzantijnse kalender heeft als beginpunt het jaar 5508 v. Chr. van onze jaartelling, het jaar waarin volgens Byzantijnse geleerden de schepping van de wereld had plaatsgevonden. Tsaar Peter I van Rusland besloot dat 31 december van het jaar 7207 van de Schepping van de Wereld gevolgd zou worden door 1 januari 1700 van de algemeen in Europa gebruikte jaartelling. Omdat men in Rusland een groot wantrouwen koesterde voor alles wat rooms-Katholiek was, aanvaardde men echter niet de moderne Gregoriaanse kalender, maar zou men tot 1918 blijven vasthouden aan de Juliaanse kalender.
- De Joodse kalender heeft als beginpunt 7 oktober 3761 v. Chr. (volgens Juliaanse kalender) als zijnde volgens joods-orthodoxe opvatting het tijdstip van de schepping. De kalender is zowel maan- als zongebonden en bestaat uit een jaar van 12 of 13 maanden van 29 of 30 dagen.(Zie ook: sjabbat)
- De islamitische tijdrekening heeft als beginpunt de Hegira of Hidjra, de vlucht van de profeet Mohammed op 16 juli 622 (volgens de Juliaanse kalender). Het is een maangebonden kalender bestaande uit een jaar van 12 maanden van 29 of 30 dagen. Omdat 12 van die maanden 354 dagen duren, loopt deze kalender elk jaar 11 of 12 dagen uit de pas met het zonnejaar. Een islamitische maand als Ramadan kan dus - in een cyclus van ca. 31 jaar - samenvallen met de meest uiteenlopende maanden van ons jaar.
- De Darische kalender. Om bij eventuele toekomstige kolonisatie van Mars de tijd bij te kunnen houden is in 1985 door Thomas Gangale de Darische kalender ontwikkeld. Als uitgangspunten nam hij de duur van een dag op Mars en de tijd die Mars er over doet om een rondje om de Zon te maken. Eén Marsjaar is onderverdeeld in 24 maanden van 27 of 28 Marsdagen.
[bewerk] Begrippen
Epacta, de ouderdom van de maan op 1 januari volgens de Gregoriaanse kalender; wordt gebruikt bij de berekening van de paasdatum.
Guldengetal, het rangnummer van het jaar in de 19-jarige maancyclus; het wordt gebruikt bij de berekening van de (kerkelijke) nieuwe maan i.v.m. de paasdatum.
Juliaanse periode, ingesteld door Josephus Justus Scaliger in de 16e eeuw. Het is een periode van de 28-jarige zonnecyclus, de 19-jarige maancyclus en de 15-jarige indictie-cyclus. Als beginpunt van alle cycli werd 4713 v. Chr. gekozen.
Romeinse indictie, het rangnummer van het jaar in een 15-jarige periode, die vermoedelijk zijn oorsprong heeft bij het Romeinse belastingstelsel.
Zondagsletter, geeft aan op welke datum de eerste zondag valt in het nieuwe jaar (A = 1 januari, B = 2 januari, enz.).
Zonnecirkel, het rangnummer van het jaar in de 28-jarige zonnecyclus; wordt gebruikt voor het vinden van de dag van de week voor een bepaalde datum (volgens de Juliaanse kalender).
[bewerk] Zie ook
| Kalendersystemen |
|---|
| In gebruik : Assyrisch - Bahá'í - Chinees - Ethiopisch - Gregoriaans - Hindoe - Indisch - Iraans - Islamitisch - Joods - Juliaans - Koptisch - Liturgisch - Maçonniek - Thaise zonkalender
Oude kalenders : Attisch - Egyptisch - Maya - Republikeins - Romeins ; Andere planeten : Darisch |
