Dialect

Een dialect (van het Grieks διαλεγομαι/dialegomai, "converseren", waarvan ook dialoog en dialectiek zijn afgeleid) is een regionale variant van een taal.

De term kan op minstens drie verschillende manieren worden gebruikt.

Inhoud

1 De volksaardige betekenis
2 Als subvariëteit
3 Als niet-gestandaardiseerde variëteit
4 Zie ook
5 Externe link

[bewerk] De volksaardige betekenis

In het dagelijks taalgebruik worden variëteiten met een klein aantal sprekers vaak als dialect aangeduid, in het bijzonder wanneer ze verwant zijn met een standaardtaal. Bepalend voor de 'mate' van dialectisch zijn van een variëteit gelden doorgaans sociale criteria als de mate van verschriftelijking, het sociale aanzien, de mate van politieke zelfstandigheid van het gebied waarin de variëteit wordt gesproken en de afwijkendheid van een standaardtaal. Deze volksaardige visie wordt vaak bespot met de uitspraak 'een taal is een dialect met een vloot en een leger'.

In de taalkunde wordt het begrip dialect in deze betekenis liever vermeden, omdat het gebruik ervan het wijdverbreide misverstand voedt dat er een natuurlijk verschil tussen 'hogere' variëteiten ('talen') en 'lagere' variëteiten ('dialecten') zou bestaan. De term die in de taalkunde voor variëteiten met een klein geografisch bereik wordt gehanteerd, is streektaal.

[bewerk] Als subvariëteit

Het begrip dialect kan worden gebruikt om een variëteit aan te duiden die enerzijds zoveel onderscheidende kenmerken heeft, dat ze als apart concept wordt beschouwd, anderzijds echter als variant van een grotere variëteit wordt beschouwd. In deze zin zijn het Standaardnederlands, het Standaardhoogduits, het Limburgs, het Fries en het Berlijns allemaal dialecten van het Westgermaans. Evenzo is het Westgermaans een dialect van het Germaans, dat op zijn beurt een dialect uitmaakt van het Indo-Europees. Anderzijds heeft het Standaardnederlands veel dialecten of streektalen, die meestal geen eigen naam hebben, maar worden gekarakteriseerd door regionale eigenaardigheden, zonder dat men ze buiten het Standaardnederlands wil rekenen. Deze regionale eigenaardigheden worden ten onrechte vaak als afwijkingen van een 'zuivere' uniforme standaard gezien, die evenwel nooit heeft bestaan. Vaak zijn zulke regionale verschijnsels afkomstig uit de autochtone variëteit van een plaats of streek.

[bewerk] Als niet-gestandaardiseerde variëteit

Standaardtalen, zoals het Standaardnederlands, het Standaardfries en Standaardzweeds zijn kunstmatige variëteiten, die (althans in Europa) vanaf de 17e eeuw, maar met name in de 19e eeuw zijn gevormd. Vaak fungeren ze als standaard voor een groot (meestal door nationale grenzen afgescheiden) gebied, waarin ook vaak verwante variëteiten worden gesproken, maar hebben lang niet alle verwante variëteiten binnen dat gebied elementen aan de standaardtaal geleverd. Zo is het Standaardnederlands gebouwd op de taal die gebruikt werd in de Statenbijbel, een construct met Frankische (Hollandse en Brabantse) en wat Saksische elementen. Vanwege de grote overeenkomsten tussen de huidige streek- of plaatsgebonden variëteiten in Holland en Brabant zou men die onder de hierboven beschreven definitie 2. als dialecten van het Standaardnederlands kunnen beschouwen. Onder definitie 3. echter gelden alle vanouds in Nederland en Vlaanderen gesproken variëteiten dialecten van dat Standaardnederlands, met uitzondering van de Friese en Franse variëteiten in dat gebied, daar die zich naar andere standaardtalen richten (resp. het Standaardfries en het Standaardfrans). Soms spelen bij de bepaling van dialectstatus onder deze definitie geen taalkundige maar politieke factoren een rol. Zo wordt de variëteit van het in de provincie Groningen gelegen dorp Nieuweschans onder deze definitie een Nederlands dialect genoemd, terwijl het daarvan nauwelijks afwijkende dialect van buurdorp Bunde, in het Duitse Reiderland een Duits dialect genoemd wordt.

Wanneer een streektaal naast een verwante standaardtaal gebruikt wordt, ontstaan er onvermijdelijk tussenvormen tussen het "zuivere" dialect en de standaardtaal. Men spreekt dan wel van het "zware", het "sterke" en het "lichte" dialect. In Italië, waar de streektalen nog zeer levendig zijn, wordt onderscheid gemaakt tussen "vernacolo" (de tot een enkel dorp of enkele stad beperkte streektaal) en "dialetto" (een tussenvorm, die over een ruimere regio gebruikt wordt).

Zie voor meer Nederlandse dialecten bij dialecten van de wereld.