Beurs van Berlage
Coördinaten:
52° 22' 29" N, 4° 53' 46" O
De Beurs van Berlage is een historisch-monumentaal gebouw in het centrum van Amsterdam, ontworpen door Hendrik Petrus Berlage.
Inhoud |
[bewerk] Historie
In het jaar 1884 schreef de gemeente Amsterdam een prijsvraag uit voor een beurs die gebouwd zou worden op het nog maar pas gedempte deel aan het Damrak. De aanleiding daartoe was de economische opleving, en het feit dat de (toen al bestaande) beurs van Jan David Zocher (uit 1848)dat in de volksmond de bijnaam "mausoleum" had, bouwvallig geworden was. Hendrik Petrus Berlage nam aan de prijsvraag deel, samen met zijn toenmalige compagnon Th. Sanders. Zij behoorden tot één van de vijf die hun plannen mochten herzien, maar geen van deze werden ooit uitgevoerd.
In 1894 liet de gemeente de architect A.W. Weissman een plan ontwikkelen tot de verbouw van de beurs van Zocher. Dit ontwerp heeft later als basis gediend voor het ontwerp van Berlage.
Door de invloed van Treub (wethouder voor Publieke Werken) in de gemeente Amsterdam heeft Berlage uiteindelijk zijn plan voor deze Beurs zonder veel vertragingen kunnen realiseren.
Waar de Beurs qua stijl exact geplaatst dient te worden is niet duidelijk aan te wijzen. Er zijn Neostijl (Neo-Romaans) en Jugendstilkenmerken te ontdekken (denk aan de invloeden van Semper), maar het gebouw wordt vooral gezien als het begin van de Moderne Bouwkunst, waaruit zowel het Nieuwe Bouwen als de Amsterdamse School (maar deze laatste deels ook als tegenreactie op de strenge Beurs) voortvloeiden. Feitelijk moet de Beurs als het gebouw gezien worden waarin de eerder al door Cuypers ingezette rationalisering definitief "kantelt" naar het moderne. Alhoewel dat 'definitief' toch weer relatief bleek: De later gebouwde Effectenbeurs op Beursplein 5 en het gebouw van De Bijenkorf, ook al nabij, zijn weer in een historiserende stijl gebouwd.
Dagblad Het Parool noemde (zomer 2006) de Beurs van Berlage in een artikel de "Nachtwacht van de Architectuur."
[bewerk] Functies 1903 - 1998; de Koopmansbeurs
Bij het ontwerpen van de Beurs had Berlage de droombeelden van een gebouw, dat kunst, cultuur, economie en maatschappij bevat. Misschien ook een gevolg van de invloed die het rationalisme van de geschriften van Viollet-le-Duc op Berlage had.
Maar het doel van de Beurs was natuurlijk de handel. Men vond er de goederen- en graanbeurs en de effectenhandel, maar ook de lokalen voor gemeente- en rijkstelefoon, een koffiehuis, vergaderzalen, een postkantoor, een conciërgewoning, een politiebureau en een buurtsecretariaat. In de loop van de tijd is er in de Goederenbeurs nog plaats ingeruimd voor de verzekeringsbeurs en valutahandel. Ook voor de Amsterdamse Kamer van Koophandel ontwierp Berlage een indrukwekkende bestuurszaal en bijbehorend trappenhuis.
Al in 1912 vertrok de Effectenbeurs naar het nieuw gebouwde pand aan Beursplein 5. Belangrijkste reden hiervoor was de snelle groei van de Effectenhandel. Maar de handelaren hadden zich eigenlijk ook nooit thuis gevoeld in Berlage's moderne en idealistische schepping. Iets wat ook blijkt uit de stijl van het nieuwe gebouw: Met een timpaan en pilasters weer helemaal terug naar de 19e eeuw...
In 1961, met de komst van het Instituut voor Industriële Vormgeving (tijdelijk), begon het verdere verloop van de beurzen. Als laatste vertrok de Optiebeurs (1987), die tot dan in de oude Graanbeurszaal gevestigd was.
In 1986 heeft de Beurs nog dienst gedaan als object in de strijd om de huisvesting van het Nederlands Architectuur Instituut, maar Rotterdam heeft deze strijd gewonnen.
De allerlaatste financiële activiteit die vertrok uit Berlage's Beurs was de Agrarische Termijnmarkt. Deze was tot 1998 gevestigd in een kleine zaal op de eerste verdieping.
[bewerk] Functies 1985 - Heden; "Palazzo Pubblico"
In 1985 begon de nieuwe geschiedenis van de Beurs van Berlage. De Gemeente Amsterdam (eigenaar) nam het besluit dat de Beurs een publiek-culturele functie moest krijgen. Hiertoe werd de Beurs min of meer in tweeën gehakt:
[bewerk] Het Noordelijk gedeelte - Het Nederlands Philharmonisch Orkest
Het grootste -noordelijke- gedeelte werd en wordt gebruikt voor de repetities en de kantoren van het Nederlands Philharmonische Orkest (Nedpho). Het orkest verbouwde de Graanbeurszaal en de Effectenbeurszaal ingrijpend tot repetitie- en concertzalen. In de Effectenbeurszaal werd een podium en een vaste stoelopstelling geplaatst. Het podium is een kopie van het podium in het Concertgebouw. In de Graanbeurszaal werd een gewaagde glazen constructie geplaatst met daarin een auditorium voor kamerorkestmuziek. Het ontwerp van architect Pieter Zaanen (Zaanen Spanjers cs Architecten BNA|BNI) en constructeur Mick Eekhout (Octatube BV) kreeg internationaal veel aandacht, en werd onder andere bekroond met de Amerikaanse 'w:en:Architectural Record Interiors Award'.
Bij de diverse monumentenorganisaties viel een groot deel van de veranderingen bepaald niet in de smaak. Vooral het wegvallen van de belangrijke zichtlijnen van de zuidzijde naar de noordzijde v.v. en het geplaatste "Concertgebouw"-podium werden en worden door velen als een belangrijke aantasting van Berlage's meesterwerk gezien. Omdat alle Zaanen-ingrepen reversibel zijn uitgevoerd, heeft men evenwel toch toestemming gegeven.
Het Nederlands Philharmonisch Orkest gebruikt de zalen sinds enige jaren niet meer voor de eigen concerten, maar alleen nog voor de repetities. De beoogde publieke functie van het noordelijke gedeelte is hiermee matig uit de verf gekomen.
[bewerk] Het Zuidelijk gedeelte - Stichting Beurs van Berlage
In de zuidzijde (Grote Zaal, Café, Berlage Zaal e.a.) vestigde zich de "Stichting Beurs van Berlage", welke zich van oorsprong tot doel stelde tentoonstellingen te organiseren op het gebied van architectuur en toegepaste kunst (bijv: Frank Lloyd Wright, Reclamehelden en 100 Jaar Wonen). Daarnaast worden de zalen voor uiteenlopende evenementen, bijeenkomsten, congressen en vergaderingen gebruikt. Hierbij wordt een mix van commerciële en publiekculturele activiteiten (2004/2005 bijv: Rietveld naar de Beurs, Women Inc., Premsela Lezing, Nederlands Sociaal Forum etc.) nagestreeft. Sinds in 2004 de subsidies van de Amsterdamse kunstraad zijn stilgezet is de primaire tentoonstellingsdoelstelling afgezwakt. De Stichting Beurs van Berlage produceert sindsdien zelf niet of nauwelijks nog tentoonstellingen, maar streeft wel naar versterking van de contacten met externe tentoonstellingsmakers. Hierdoor kwam in 2005 bijvoorbeeld de tentoonstelling "In the Footsteps of Elvis" tot stand. De spraakmakende tentoonstellingen "Rembrandt, all his Paintings" (met alle 350 Rembrandts in reproductie) en "Bodies the Exhibition" (met echte lichamen en lichaamsdelen) volgden in 2006.
In de voormalige hoofdingang aan het Beursplein werd in 1991 het Beurs van Berlage Café gevestigd, een dochteronderneming van de Stichting Beurs van Berlage. Het cafė-restaurant was van 1994 tot 2002 gesloten wegens exploitatieproblemen. Het Café is in 2002 weer met succes geopend waarbij de door Zaanen ontworpen bar werd vervangen door een ontwerp van de kunstenaar Marc Ruygrok. Rondom de bar is in grote verlichte letters de tekst "WE ZIJN HIER" te lezen. Deze tekst is een hedendaagse verwijzing naar de teksten van Albert Verwey op de toren van de Beurs: "Beidt uw tijd" en "Duur uw uur". Ook het spannende contrast tussen Ruygrok's moderne ontwerp en de drie grote tegeltableau's "Verleden-Heden-Toekomst" van Jan Toorop is de moeite waard.
Op 2 februari 2002 beleefde de Beurs van Berlage haar voorlopige hoogtepunt als "Palazzo Pubblico": de Gemeente Amsterdam wees de Grote Zaal — met instemming van het aanstaande paar — aan als locatie voor het burgerlijk huwelijk van kroonprins Willem-Alexander en Prinses Máxima. Het huwelijk werd gesloten door de burgemeester van de gemeente Amsterdam; Job Cohen.
[bewerk] Vormgeving
Bij het ontwerpen van de Beurs heeft Berlage het principe gehanteerd dat vorm en ornament nauw aansluiten bij de constructie, eenheid in veelheid. Dit was tegelijk ook een politieke stellingname. De enorme bakstenen muren die in de beurs te vinden zijn verbeeldden in de ogen van Berlage de democratische samenleving: ‘als enkeling nietig, als massa een macht.’
Als gevolg van het ‘gesammtkunstwerk’-principe heeft Berlage de dichter Albert Verwey het decoratieprogramma laten uitstippelen. Dit zijn er twee geworden: de één vertelt van Amsterdam, als belangrijke handelsstad, de ander (belangrijker) laat een klassenloze samenleving zien, waarin geld geen rol meer speelt.
Het uitgebreide decoratieprogramma laat onder meer het volgende zien:
- buitenzijde:
- beelden van Gijsbrecht van Aemstel, Jan Pieterszoon Coen en Hugo de Groot en sluitstenen (visserij, nijverheid en jacht) van Lambertus Zijl.
- verzen van Albert Verwey, gebeeldhouwd door Lambertus Zijl.
- binnenzijde:
- tegeltableaus verleden, heden en toekomst van Jan Toorop;
- decoratieve baksteenmotieven (wand als tapijt);
- terracotta-reliëf van Lambertus Zijl (vooruitgang van de mensheid);
- verzen van Albert Verwey;
- muurschilderingen "Industrie" & "Handel" van Richard Roland Holst;
- keramische friesen van Jan Toorop (arbeid);
- glas-in-lood ramen van Antoon Derkinderen (deugden van Amsterdam, morgen, avond, handel, industrie, vrijheid en gezondheid, Amsterdamse stedemaagd);
- vergaderruimten gedecoreerd door Joseph Mendes da Costa;
- onder meer lampen, hang- en sluitwerk, meubels en hekwerken door Berlage ontworpen.
De beurs van Berlage is in 1999 door de Union Internationale des Architectes op een lijst van de 1000 belangrijkste gebouwen van de twintigste eeuw gezet.
[bewerk] Restauratie 1998 - 2004
In de periode 1998 - 2004 onderging de Beurs van Berlage een grootscheepse restauratie. De belangrijkste aanzet tot deze restauratie was de beslissing om de Noord/Zuid Metrolijn te gaan bouwen. Omdat deze metrolijn middels een geavanceerde nieuwe techniek gegraven zou gaan worden, moesten van alle omliggende gebouwen de funderingen gecontroleerd worden. Al sinds de beginjaren had de Beurs te maken met verzakkingen, die in sommige gevallen zeer ernstig waren. Berlage zelf heeft hiertoe reeds in 1907 ingrijpende aanpassingen gedaan. Echter, de problemen met de fundering zijn altijd prominent geweest, en in de loop der jaren met lapmiddelen bestreden. Omdat de risico's van de bouw van de Noord/Zuidlijn te groot werden geacht, werd besloten dat de Beurs een volledig nieuwe fundering zou krijgen, en vervolgens ook binnen en buiten gerestaureerd zou worden. Bijzondere aandachtspunten bij de restauratie waren de volledige reconstructie van het oude Safe Deposit (Kluizen) in het souterrain onder het Café, en de opvallende 'nieuwe' kleurstelling van het exterieur, die gebaseerd is op de oude kleuren die na nauwkeurig onderzoek aangetoond waren. Alle gevels en de klokkentoren werden gereinigd.
[bewerk] Meer lezen
Bovenstaande teksten zijn onder meer gebaseerd op de volgende boeken:
- Hendrik Petrus Berlage, Het complete werk - Sergio Pollano, Atrium ISBN 90-6113-280-0
- Beurs van Berlage - Jan Derwig/Jouke van der Werf, ISBN 90-76863-03-2
- De Beurs van Berlage, Historie en herstel - Walter Kramer, Waanders ISBN 90-400-8829-2
- De inrichting van de Beurs van Berlage - Bock/Bruys/Duysters/Lugtigheid/Schilt/v.d.Werf, Waanders ISBN 90-400-9843
[bewerk] Externe links
Op de site van de Beurs van Berlage Stichting is een groot aantal foto's van het exterieur, het interieur en de kunstwerken te zien:
