Plattdüütsche Grammatik

From Wikipedia

Plattdüütsche Grammatik

En Spraak is nich blots 'n Barg Wöör, de 'n seggen kann, as enen dat in'n Sinn kümmt. Dat gifft näämlich ok Regeln dorto, un de bestimmmt, wat de Wöör för'n Form kriegen mööt un woans en 'n Woort achter dat annere setten mutt, also de Rehg vun de Wöör. Dat mutt nu avers nich heten, dat dat 'n Grammatikbook geven deit, wo en all de Regeln in finnen kann, so as för Hoochdüütsch. Dat gifft dat för Plattdüütsch nich, un wenn doch, denn heet dat noch lang nich, dat nu elkeen so snacken mutt, as dat in't Book steiht. Grammatik is, wat wi in'n Kopp hebbt. Wenn wi dat nich harrn, denn kunnen wi gor keen Spraak snacken. Bi't Plattdüütsch is dat nu so, dat de Lüüd in verschedene Gegenden verschedene Dialekten snacken doot, un denn hebbt se dor ok verschedene Grammatiken bi in'n Kopp.

Inholtsverteken 1 Woortoorten 2 Verben 2.1 De Konjugatschoon 2.2 List van de unregelmatigen Verben in Plattdüütsch 2.3 De Tieden 2.4 De Hülpsverben 2.4.1 De Konjugatschoon vun de Hülpsverben 2.5 Dat Perfekt 3 Dat Hööftwoort 4 Pronomina - Förwöör 5 Adjektive - Egenschapswöör 6 Präpositionen 7 Links to de Grammatik 8 Literatur

[Ännern] Woortoorten

Elkeen Woort höört to'n Woortoort to. Welkeen dat is, dat kann en dor an sehn, woans sik dat Woort benehmen deit - dat heet, wat dat för Formen hett un woans en dat in'n Satz bruken kann.

[Ännern] Verben

Vun de Verben gifft dat egentlich een in elkeenen Satz: Dat sünd so Wöör as gahn, slapen, geven un klönen. An'n Verb kann en tomehrst sehn, wonehr wat passeern deit (Tiet, Tempus) un wat för een dat maakt (Persoon). Dor gifft dat näämlich Suffixen för, dat sünd de lütten Stücken an't Enn vun de Wöör, wo en de verschedenen Formen an uteneenklamüüstern kann. Vun slapen gifft dat to'n Bispeel düsse Formen hier (gifft avers ok noch mehr):

[Ännern] De Konjugatschoon

Verben warrn konjugeert. Dat heet, dat se sik ännert. Wenn ik wat do heet dat anners ans wenn du dat deihst oder se dat doon oder gor wenn ik wat doon harr (markst Müüs?). Dat heet, dat kümmt dorop an, welk Person dat is, wat dat Eentall oder Mehrtall is un vör allens, wat för een Tied dat is.

Nutiet (Präsens)

	Eentall (Singulaar)	Mehrtall (Pluraal)
1. Persoon	ik slaap	wi, ji, se slaapt/slapen
2. Persoon	du slöppst
3. Persoon	he, se, dat slöppt

Dotiet (Präteritum)

	Eentall (Singulaar)	Mehrtall (Pluraal)
1. Persoon	ik sleep	wi, ji, se slepen
2. Persoon	du sleepst
3. Persoon	he, se, dat sleep

[Ännern] List van de unregelmatigen Verben in Plattdüütsch

Infinitiv - Präteritum- Partizip Perfekt

(De Wöör, de hier in PP mit ä schreven sünd, köönt ok mit e schreven weern)

• bargen - burg - burgen (hd.: bergen, barg, geborgen
• beden - bood - baden (bieten, bot, geboten)
• bedregen - bedroog - bedragen
• befählen - befohl - befahlen
• blieven - bleev - bleven
• bögen - boog - bagen
• bräken - brook - braken
• denken - dach - dacht
• doon - de - daan
• drägen - droog - dragen
• döpen - döff - döfft
• dörven - dröff - dröfft
• eten - eet - äten
• fallen - full - fullen
• fangen - fung - fungen
• flegen - floog - flagen
• fräten - freet - fräten
• faten - foot - faat
• finnen - funn - funnen
• fleten - floot - flaten
• fragen - froog - fraagt
• gahn - gung - gahn
• geneten - genoot - genaten
• gellen - gull - gullen
• geten - goot - gaten
• geven - geev - geven
• glieden - gleed - gleden
• glieken - gleek - gläken
• graven groov - graven
• griepen - greep - gräpen
• hangen - hung - hungen
• hebben - harr -hatt
• helpen - hulp - hulpen
• heten - heet - heten
• halen - haal - haalt
• kamen - keem - kamen
• kieken - keek- käken
• kniepen - kneep - knäpen
• könen - kunn - kunnt
• köpen - koff - kofft
• kriegen - kreeg - krägen
• krupen - kroop - krapen
• laden - lood - laden
• laten - leet - laten
• lesen - lees - läsen
• lieden - leed - leden
• lopen - leep - lopen
• maken - maak - maakt
• meten - met - mäten
• mögen - much - mucht
• möten - muss - musst
• nähmen - nehm - nahmen
• reken - rääk - räken
• rieden - reed - räden
• rieten - reet - räten
• ieven - reev - räven
• ropen - reep - ropen
• rüken - rook - raken
• schellen - schull - schullen
• scheten - schoot - schaten
• schölen - schull - schullt
• schreen - schree - schreet
• scrieven - schreev - schreven
• schruven - schroov- schraven
• schuven - schoov - schaven
• seggen - sä - seggt
• sehn - seeg - sehn
• sien/wesen - weer - wesen/ ween/ west
• singen- sung - sungen
• sitten- seet - säten
• slann - sloog - slagen
• slapen- sleep - slapen
• slieken - sleek - släken
• sliepen - sleep - släpen
• slieten - sleet - släten
• slingen -slung - slungen
• sluken - slook - slaken
• sluten - sloot - slaten
• smieten - smeet - smäten
• snieden - sneed - snäden
• snuven - snoov - snaven
• söken - soch - socht
• speen - spee - speet
• spinnen - spunn - spunnen
• splitten - spleet - spläten
• spreken - sprook - spraken
• stahn - stund - stahn
• starven - sturv - sturven
• stählen - stohl - stahlen
• stäken - steek - stäken
• stinken - stunk - stunken
• stöten - stott - stött
• strieden - streed - sträden
• strieken - streek - sträken
• sugen - soog - sagen
• supen - soop - sapen
• swemmen - swumm - swummen
• swiegen - sweeg - swägen
• swören -swoor - sworen
• verleren - verloor - veloren
• verschrecken - verschrook - verschraken
• waschen - wusch -wuschen
• wassen - wuss -wussen
• weten - wuss - wusst
• wieken - week - wäken
• winnen -wunn - wunnen
• wringen - wrung - wrungen
• wüllen - wull - wullt

Kiek ok: Liste der unregelmäßigen Verben des Niedersächsischen

[Ännern] De Tieden

De Tieden sünd

• Präsens för dat, wat nu is. (Nutiet)
• Präteritum (Imperfekt) för dat, wat weer (verleden Tiet)
• Perfekt för dat, wat jüst vörbi is
• Plusquamperfekt för dat, wat all lang vörbi is. (wat vöher
• Futur för dat, wat in de Tokumst is

[Ännern] De Hülpsverben

Dat sünd lütte Verben, de tosamen mit een anner Verb stahn. Un denn wat an dat Bedüden ännert. De künnt obers ok alleen stahn. Hülpsverben sünd: sien/wesen, hebben, wullen, schallen (sallen), doon, warrn. könen, mögen möten, dörven De Hülpsverben hebbt t.B. mit de Tied to doon:

• Hebben is för dat Perfekt un dat Plusquamperfekt.
• Sien/Wesen ook.
• Schallen/Schölen/Sölen

[Ännern] De Konjugatschoon vun de Hülpsverben

• Sien:
  • Präsens: ik bün/sün; du büst; he, se, dat is; wi, ji, se sünd/bünd
  • Präteritum: ik weer/was, du weerst/wast, he, se, dat weer/was; Wi/ji/se weern/wassen
  • Futur: ik s(ch)all sien/wesen; du s(ch)a(ll/s)t/sullt sien/wesen; he, se, dat s(ch)all sien/wesen; Wi/ji/se schallen/s(ch)ölen sien/wesen.
  • Partizip: ween/wesen/west
  • Imperativ: wees!, weest!
• S(ch)allen
  • Präsens: ik s(ch)all; du s(ch)allst/schasst; he, se, dat s(ch)all; wi, ji, se schallt/sallen
  • Präteritum: ik s(ch)ull; du s(ch)ullst/schuss; he, se, dat schull; wi, ji, se schullen
  • Futur: bruukt keeneen
  • Partizip: schullt
  • Imperativ: schall! schallt!
• Hebben
  • Präsens: ik heff/hebb; du hest; he, se, dat hett; wi, ji, se hebbt/hebben
  • Präteritum: ik harr; du harrst; he, se, dat harr; wi, ji, se harrn
  • Futur: ik schall hebben; du schallst hebben; he, se, dat schall hebben; wi, ji, se schallt hebben
  • Partizip: hatt
  • Imperativ: hebb!, hebbt!

[Ännern] Dat Perfekt

Dat ward tomeist mit hebben mookt. Achteran kümmt dat Partizip vun dat eegentlich Verb. Dat hebben ward konjugeert un dat Partizip nich: Ik hebb slapen, Du hest slapen, he hett slapen, wi hebbt slapen ...

'

[Ännern] Dat Hööftwoort

1. Dat Geslecht is bi welke Hööftwöör nich eendüütig fastleggt, un dat stimmt nich ümmer mit de hoochdüütschen Formen övereen.

Bispelen:

• de Band , dat Band
• de Huck, dat Huck
• de Schiet, dat Schiet
• de Töller, dat Töller
• de Markt, dat Markt
• de Sand, dat Sand
• de Dook, dat Dook
• de Minsch, dat Minsch
• de Gammel, dat Gammel

2. Dat Bögen von de Hööftwöör
De Hööftwöör weert nich böögt. Blots bi de männlichen Hööftwöör weert de 3. un de 4. Fall dör den Artikel "den" markeert. (Utspraken warrt "den" so as "denn".) In all de annern Fäll blievt de Artikels "de" un "dat" unverännert bestahn. Enen tweten Fall gifft dat blots in wenige Utnahmefäll, t.B. bi Personennaams (Schosters Kinner, Pasters Veeh),aver: Oma ehr Huus, Vadder sien Piep. An wenige Woortresten kann man vandaage noch sehn, dat dat fröher ok enen tweten un drüdden Fall geven hett, t.Bispill: "wieldes", "dat is nich andem", "buterdem" "ahndem kaam ik nich ut"

3. De Mehrtall

De Mehrtall köönt de plattdüütschen Wöör up verschedene Wies billen. Överlangs gifft dat för en un dat sülve Woort twe Formen, un faken is de Mehrtall denn anners as in dat Hoochdüütsche.

Bispelen
a) Eentall un Mehrtall stimmt övereen: de Knaken-de Knaken, dat Been - de Been,
b) Bookstaven kaamt darto: de Disch- de Dischen, dat Oog - de Ogen, dat Kleed- de Kleder
c) en "s" warrt anhungen: de Arm - de Arms, de Deern - de Deerns
d) de Stammvokaal warrt Umluut: de Slag - de Slääg, de Goos -de Göös, dat Huus- de Hüüs,
d) de Stammvokaal warrt länger: de Dag - de Daag - dat Brett -de Breed

Wat dat op Platt nich gifft, is de hoochdüütsche Mehrtall op "-e". (Dor wo fröher mal en "-e" weer, is dat ja al lang verswunnen, as HD: Lampe => Platt: Lamp. Un so kann "-e" as Plural op Platt nich richtig ween. Op Platt warrt bi disse Wöör de Plural faken op "-en" billt. Bispelen: een Andeel => twee Andelen, een Blitz => twee Blitzen, een Programm => twee Programmen, een Konzept => twee Konzepten.

[Ännern] Pronomina - Förwöör

Bi de persöönlichen un besittanwiesen Förwöör gifft dat för jedet Geslecht blots twe Fälle. De 3. und de 4. Fall sünd in ene Form vereent (nich alltiet in Oostfäälsch), de 2. Fall warrt umschreven,

1. Persöönliche Förwöör

• 1. Fall
  • ik, du, he/se/dat, wi, ji, se
• 3. u. 4. Fall
  • mi, di, em/ehr/dat, u(n)s, ju(uch), jem/jüm

ostwestfäälsch

• 1. Fall
  • ik, diu, hei/sei/et, wui, jui (ji), sei
• 3. u. 4. Fall
  • mui, dui, üahn/sei/et, us, jui (ji), sei

oostfäälsch

• 1. Fall
  • ik, du, hei/sei (üt)/et, wi, ji, sei
• 3. Fall
  • mik, dik, öhne/öhr (üt)/et, üsch, jück, öhnen (sei)
• 4. Fall
  • mik, dik, öhne/sei (üt)/et, üsch, jück, sei

---

Hier fehlt en poor Indräge... Over Du kannst den Artikel verbetern.

• 1. Fall - ??

• 3. u. 4. Fall
• oostfr.:
  • ??, ??, hum/höhr/??, uns, jo, höhr

---

2. Besittanwiesen Förwöör

---

Hier fehlt de Ünnerscheed twüschen de männlicke, wieflicke un neutrale Endung... Over Du kannst den Artikel verbetern.

• a) Besitt in Eentahl
• 1. Fall
  • mien, dien, sien/ehr/sien, u(n)s, ju(un), (jem-)ehr
• 3. u. 4. Fall
  • mien(en), dien(en), sien(en)/ehr(en)/sien(en), u(n)s(en), ju(un), (jem-)ehr(en)

• b) Besitt in Mehrtahl
• 1. Fall
  • mien(e), dien(e), sien(e)/ehr(e)/sien(e), u(n)s(e), juun(e), (jem-)ehr(e)
• 3. u. 4. Fall
  • mien(e), dien(e), sien(e)/ehr(e)/sien(e), u(n)se(e), juun(e), (jem-)ehr(e)

---

oostfäälsch

• a) Besitt in Eentahl
• 1. Fall
  • männlick/neutral:
    • mien, dien, sien/öhr/sien, use, jue, öhr
  • wieflick:
    • miene, diene, siene/öhre/siene, use, jue, öhre
• 3. Fall
  • männlick/neutral:
    • mienen, dienen, sienen/öhren/sienen, usen, juen, öhren
  • wieflick:
    • miener, diener, siener/öhrer/siener, usen, juen, öhren
• 4. Fall
  • männlick:
    • mienen, dienen, sienen/öhren/sienen, use, jue, öhre
  • wieflick:
    • miene, diene, siene/öhre/siene, use, jue, öhre
  • neutral:
    • mien, dien, sien/öhr/sien, use, jue, öhre

• b) Besitt in Mehrtahl
• 1. u. 4. Fall
  • miene, diene, siene/öhre/siene, use, jue, öhre
• 3. Fall
  • mienen, dienen, sienen/öhren/sienen, usen, juen, öhren

3. Henwiesen Förwöör

• 1. Fall
  • de, de, dat, de
  • disse, (düsse), dit, disse (düsse)
• 3. u. 4. Fall
  • den, de, dat, de
  • dissen, (düssen), dit, disse (düsse)

ostwestfäälsch

• 1. Fall
  • de, de, dat, de
  • düsse, düsse, düt, düsse
• 3. u. 4. Fall
  • dän, de, dat, de
  • düsse, düsse, düt, düsse

oostfäälsch

• 1. Fall
  • de, de, dat (et), de
  • düsse, düsse, düt, düsse
• 3. Fall
  • den, der, den, den
  • düssen, düsser, düt, düsse
• 4. Fall
  • den, de, dat, de
  • düssen, düsse, düt, düssen

[Ännern] Adjektive - Egenschapswöör

Bi de Flexion (dat Bögen) von Egenschapswöör gifft dat in't Plattdüütsche verschedene Formen. Se laat sik aver nich na bestimmte Dialektrebetten un ok nich na richtig oder verkehrt unnerscheden.

Bispelen

....... ........Nominativ .................Akkusativ
...............1. Fall........................4. Fall
männlich....de grote Keerl......... den groten Keerl
...............en(en) groten Keerl....en'n groten Keerl
weiblich.....de lütte Deern.........de lütte Deern
................en(e) lütte Deern......en lütte Deern
sächlich.....dat ole Huus...........dat ole Huus
...............en oles Huus............en oles Huus
...............en olet (oolt)............en olet (oolt) Huus

För all dree Geslechter kann aver ok de Form ahne jede Endung bruukt weern
de ool Buck....de ool Koh....dat ool Wiev

De Stiegformen (hooch, höger, hööchste) weert dör de Endungen -er un -ste billt, De Superlativ ((t.B. am besten) warrt mit an'n oder up't. ("He kunn dat an'n besten" oder "He kunn dat up't best.")

[Ännern] Präpositionen

Präpositionen sünd op, an, bi, in, binnen, ünner, vör, achter, bilangs, noast, aower, baoven, twüschen, roond um. vun, ut, too, up too, tegen, dör, hendör, dal, langs, na, vun of,

[Ännern] Links to de Grammatik

• http://www.lowlands-l.net/index.php?page=offline_nds Beukers för de Grammatik
• http://www.plattmaster.de/gramm1.htm Plattdüütsche Grammatik online
• http://www.sassisch.net/rhahn/low-saxon/ Drempels un Tegels vun't Neddersassische (Nedderdüütsche, Plattdüütsche)

[Ännern] Literatur

• Gerold Meiners, "Plattdüütsch in sess Weken", en Lees -un Lehrbook för Anfängers un Kunnige, Isensee Verlag Ollnborg
  
• Karl Fissen, "Plattdüütsch läwt", Ollnborg 1963