رباعی

از ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد.

رباعی (به معنی چهارتایی یا چهارگانی) نوعی شعر ایرانی‌ (فارسی) است که در فارسی به آن ترانه‌ نیز می‌گویند. جمع رباعی را رباع نامند. وزن عروضی آن بر وزن عبارت لا حَولَ و لا قُوَّةَ اِلاّ بِالله است. در تواریخ رودکی را واضع این نوع شعر (به صورت امروزی) می‌دانند و گویند که وزن آن را از ترانه‌هایی که کودکان به هنگام بازی می‌خواندند اقتباس کرد.

رباعی متشکل از دو بیت (چهار مصراع) است به طوری که مصراع نخست، دوم و چهارم هم‌قافیه‌اند. و حتما باید در وزن رباعی باشد وگرنه دوبیتی خوانده می‌شود.

معروف‌ترین رباعی‌سرا در تاریخ ادب فارسی حکیم عمر خیام نیشابوری ‌است. در بین شاعران معاصر نیز رباعی سرایانی یافت می شوند.

[ویرایش] نمونه‌هایی از رباعی

گویند بهشت و حور عین خواهد بود		آنجا می‌ِ ناب و انگبین خواهد بود
گر ما می ‌و معشوق گزیدیم چه باک		چون عاقبت کار چنین خواهد بود
		(خیام)

گر یک نفست ز زندگانی گذرد		مگذار که جز به شادمانی گذرد
زنهار که سرمایۀ ملکت به جهان		عمر است، چنان کِش گذرانی گذرد
		(ظهیر فاریابی)

اول به هزار لطف بنواخت مرا		آخر به هزار غصه بگداخت مرا
چون مهره مهر خویش می‌باخت مرا		چون من همه او شدم بینداخت مرا
		(مولوی^[1])

[ویرایش] نکته‌ای دربارهٔ وزن رباعی

چنانکه از دقّت در وزن مصراع‌های رباعی بر‌می‌آید در رباعی دو وزن نزدیک به هم توأمان به کار می‌روند. یعنی هر یک از مصرع‌های رباعی می‌تواند به یکی از این دو وزن باشد:

مفعول مفاعیل مفاعیل فعل (هزج مثمن مکفوف مرفوع‌احد)
مفعول مفاعلن فعولن فعلن (؟)

عروض‌دانان قدیم به این دو شاخه «اخرب» و «اخرم» می‌گفتند.

با روش ایرج کابلی وزن رباعی یا ترانه عبارت است از: ۴:۱،۳،۱۳ و خوانده می‌شود، ۱۳ بندی سوم‌آغاز از یکمین چهاربندی‌ها^[2]

[ویرایش] پانویس

^ ، کلیات شمس تبریزی، مولوی، جلد دوم، چاپ سوم ۱۳۸۰ صفحه ۱۲۹۱
^ ، ایرج کابلی ۱۸۶

[ویرایش] منابع

همایی، استاد جلال‌الدّین. فنون بلاغت و صناعات ادبی، جلد اوّل (صنایع لفظی بدیع و اقسام شعر فارسی)، چاپ سوّم، انتشارات توس، تهران، ۱۳۶۴
کابلی، ایرج. وزن‌شناسی و عروض. تهران: انتشارات آگه، ۱۳۷۶، xـ۰۵۵ـ۴۱۶ـ۹۶۴ ISBN