Ιανός

Από τη Βικιπαίδεια, την ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια

Θέματα της Ρωμαϊκής μυθολογίας
Ρωμαϊκή μυθολογία
Θεοί:
Γιούπιτερ Μαρς Κουϊρίνος Γιούνο Βέστα Μινέρβα Ιανός Σατούρνους	Βούλκαν Κέρες Βένους Ντιάνα Λάρες Φορτούνα Οπς
Μύθοι:
Αινείας Ρωμύλος	Νουμάς Πομπίλιος
Ρωμαϊκή θρησκεία

Pontifex Maximus Rex Sacrorum Βεστάλες

Ο Ιανός είναι ένας από τους παλαιότερους θεούς των Ρωμαίων. Στην ετρουσκική μυθολογία, αντιστοιχεί με το θεό Άνι. Υπάρχουν διάφοροι μύθοι για την προέλευσή του και μερικοί που τον αναφέρουν ως θνητό βασιλιά του Latium, που κυβερνούσε μια πόλη σε έναν λόφο και είχε ως γιο τον Τίβερη.

[Επεξεργασία] Ο Θεός των ενάρξεων

Ήταν ο θεός όλων των ενάρξεων και των διαβάσεων, όπως είναι οι θύρες, οι πύλες και οι γέφυρες. Κατά τη διάρκεια των θυσιών το πρώτο μέρος της προσφοράς αφιερωνόταν πάντα στον Ιανό και κατονομαζόταν πρώτος σε κάθε κατάλογο θεοτήτων. Επίσης, η πρώτη ημέρα του έτους, η έναρξη της νέας χρονιάς και ο Ιανουάριος ήταν αφιερωμένος σε αυτή τη θεότητα, υποδεικνύοντας παράλληλα και τη σημασία της για τον ημερολογιακό λατρευτικό κύκλο των Ρωμαίων.

Ο Ιανός απεικονιζόταν συχνά με δύο πρόσωπα και αποκαλείτο Janus bifrons, δηλαδή διπρόσωπος Ιανός και του ήταν αφιερωμένοι αρκετοί ναοί στη Ρώμη. Ο διασημότερος όλων ήταν εκείνος που βρισκόταν Forum Romanum και οι πύλες του ήταν ανοικτές σε περίοδο πολέμου και κλειστές σε περίοδο ειρήνης. Στις πιο πρώιμες περιόδους ο Ιανός απεικονιζόταν με το ένα πρόσωπο γενειοφόρο και το άλλο ξυρισμένο, γεγονός που ώθησε ορισμένους ερευνητές να το αποδώσουν σε ζεύγη αντιθέτων, όπως είναι ο ήλιος και η σελήνη ή το γήρας και η νιότη.

Στο ρόλο του ως Φύλακα των Εισόδων και των Εξόδων, κρύβεται ίσως το θεμέλιο της πεποίθησης ότι ο συγκεκριμένος θεός αντιπροσώπευε τις ενάρξεις. Διαβαίνει κανείς μια πύλη, μια πόρτα ή μια γέφυρα, προκειμένου να βρεθεί σε ένα νέο τόπο, οριοθετημένο τεχνητά ή φυσικά. Η προφανής σύνδεση του ονόματός του με την ετρουσκική λέξη jauna, που σημαίνει θύρα, δείχνει ότι αντίθετα με άλλες θεότητες ο Ιανός έχει σημαντικές επιρροές από τις ετρουσκικές θρησκευτικές αντιλήψεις. Επίσης, για να ξεφύγουμε από τον Ιανουάριο και την πρώτη μέρα του έτους, χρειάζεται εδώ να αναφερθεί ότι αρχικά, στις πρώιμες φάσεις της λατρείας του ο Ιανός ήταν παρών στην πρώτη μέρα κάθε διαφορετικού μήνα, όπως επίσης ήταν παρών κατά την πρώτη μέρα της σποράς και την πρώτη μέρα της συγκομιδής. Ήταν παρών στη γέννηση, το γάμο και πιθανώς στο θάνατο, σε όλοες δηλαδή τις μεταβάσεις της ανθρώπινης ζωής. Η λέξη έναρξη ούτως ή άλλως υπονοεί και τη μετάβαση από μια πρότερη κατάσταση ύπαρξης.

[Επεξεργασία] Γενικά

Η προέλευση αυτού του θεού διαφέρει, ανάλογα με την πηγή στην οποία απευθύνεται κανείς. Ο ένας μύθος αναφέρει ότι ο Ιανός ήταν θνητός που έφθασε στο Latium από τη μαγική γη της Θεσσαλίας και ότι τον υποδέχθηκε η Καμέση. Το ζευγάρι παντρεύτηκε, μοίρασε το βασίλειο και απέκτησε αρκετούς απογόνους, ανάμεσα στους οποίους περιλαμβάνεται ο Τίβερης, ο ποτάμιος θεός. Μετά το θάνατο της Καμέσης, Ο Ιανός έγινε ο μοναδικός κυβερνήτης του τόπου και έφτιαξε ένα ιερό που υπενθύμιζε την απομάκρυνση του Saturnus από τον Jupiter ή του Κρόνου από τον Δία, αν προτιμά κανείς τα ελληνικά αντίστοιχα. Ως πρώτος βασιλέας του Latium, ο Ιανός εγκαθίδρυσε μια περίοδο ειρήνης, τιμιότητας και ευημερίας για το λαό του, μια περίοδο γνωστή και ως Χρυσή Εποχή. Εισήγαγε την οικονομία, την καλλιέργεια και τους νόμους. Λέγεται επίσης ότι παντρεύτηκε αργότερα μια νύμφη την Juturna, η πηγή της οποίας, όπως και το ιερό της, βρίσκονταν κοντά στο ναό του Forum Romanum. Ένα από τα παιδιά τους ήταν ο Fons (επίσης γνωστός ως Fontus), θεός των πηγών. Μετά το θάνατό του ο Ιανός θεοποιήθηκε και έγινε Προστάτης της πόλης.

Οι ναοί του Ιανού στη Ρώμη ήταν πολυάριθμοι και ο σημαντικότερος ανάμεσά τους ήταν ο Ianus Geminus, ένα διαμπερές οικοδόμημα με δύο αντικριστές πύλες, εκ των οποίων η μία έβλεπε προς την Ανατολή και η άλλη στη Δύση. Βρισκόταν στο Forum Romanum μέσω του οποίου βάδιζε ο ρωμαϊκός στρατός για τη μάχη. Αυτός ο ιδιαίτερος ναός είχε μια συμβολική λειτουργία. Όταν τις πύλες του έκλειναν, αυτό σήμαινε ότι υπήρχε ειρήνη στη ρωμαϊκή αυτοκρατορία. Όταν οι πύλες του άνοιγαν, όλοι γνώριζαν πως οι Ρωμαίοι ήταν σε πόλεμο. Ανάμεσα στις βασιλείες του Νουμά και του Αυγούστου, οι πύλες έκλεισαν μόνο μια φορά. Ο Ιανός είχε επίσης ένα ναό στο Forum Olitorium και ένα άλλο ναό που χτίστηκε προς τιμήν του στο Forum του Nerva. Αυτός ο ιδιαίτερος ναός διέθετε τέσσερις πύλες και ήταν γνωστός ως Ianus Quadrifons, δηλαδή τετραπρόσωπος Ιανός.

Τούτη η θεότητα, που αντιμετωπιζόταν με τον δέοντα σεβασμό από τους Ρωμαίους, σφράγιζε με την παρουσία της τις περισσότερες πύλες της πόλης και εικονογραφικά διακόσμησε αρκετά νομίσματα της δημοκρατικής και της αυτοκρατορικής περιόδου. Δεδομένου του ρόλου του ως φύλακα των Πυλών και της θέσης του ως θεού των Ενάρξεων, είναι φανερό ότι ο Ιανός έπαιζε ένα σημαντικό ρόλο τόσο στον ρωμαϊκό μύθο, όσο και στη ρωμαϊκή θρησκεία, αν και δεν ανήκει στο κύριο πάνθεο. Εκτός από το έτος και τον πρώτο μήνα, τον επικαλούνταν και στην αρχή κάθε νέας ημέρας ενώ συχνά του τον αποκαλούσαν Αχθοφόρο του Ουρανού. Επηρέαζε όλα όσα είχαν διπλή όψη και διπλό νόημα στη ζωή και πολλές φορές συμβόλιζε τη μετάβαση από τον πρωτογονισμό στον πολιτισμό. Υπάρχουν κάποιοι θρύλοι -όπως είδαμε- που χαρακτηρίζουν εν μέρει τούτη τη θεότητα αλλά δεν αποδίδουν τον πανάρχαιο συμβολισμό της. Για παράδειγμα γνωρίζουμε ότι τα τέσσερα μάτια του τον βοήθησαν να πιάσει τη νύμφη Carna, αλλά δε γνωρίζουμε αν ήταν αυτή η χρησιμότητά τους στη λατρευτική πρακτική. Παρεμπιπτόντως, ο γιος που γεννήθηκε από αυτόν τον γάμο, αντίθετα από τον γιο της Juturna, δε λατρεύεται στη Ρώμη, όπως ο Fons, αλλά έγινε Βασιλιάς της Alba Longa. Ο μύθος της γενεαλογίας εδώ εξυπηρετεί ως βαθύτερο θρησκευτικό πλέγμα κοινωνικής συμμαχίας μεταξύ της Ρώμης και άλλων πόλεων του Latium. Μένει τελικά να αναφέρουμε -και αυτό δικαιολογεί την αρχαιότητά του- πως ο Ιανός δεν έχει αντίστοιχό του στη μυθολογία των Ελλήνων.

Ο ναός του στη Ρώμη βρισκόταν σε ένα δρόμο που ονομαζόταν Argiletum, μια σημαντική οδό που συνέδεε το Forum Romanum και τα κατοικημένα βορειοανατολικά προάστεια. Ήταν ένας μικρός, ξύλινος ναός και το οικοδομικό υλικό υπονοεί ότι η λατρεία του θεού είναι πολύ αρχαία. Τούτο επιβεβαιώνεται και από το γεγονός ότι οι αρχαιότεροι κατάλογοι θεοτήτων συνήθως ξεκινούσαν με το όνομά του και έφερε το επίθετο divom deus, που σημαίνει «ο θεός των θεών».

Ο Ιανός ήταν, λοιπόν, μια πολύ αρχαία και σημαντική ρωμαϊκή θεότητα που προΐστατο ακόμα και στις θυσίες που προσφέρονταν σε άλλες θεότητες. Αλλά αυτό δε σημαίνει ότι η σύγχρονη ακαδημαϊκή έρευνα κατανοεί επαρκώς τη λατρεία του θεού των πυλών και των ενάρξεων. Απ' ό,τι φαίνεται βέβαια δεν την καταλάβαιναν και οι ίδιοι οι Ρωμαίοι, γεγονός που μας οδηγεί στην υπόθεση πως σε κάποιο σημείο υπήρξε μια ασυνέχεια, μια διακοπή της λατρευτικής αλυσίδας, η οποία είχε ως αποτέλεσμα να χαθούν τα πρωτογενή νοήματα και πιθανώς οι μύθοι που συνδέονταν με τη λατρεία της θεότητας. Κατά τη διάρκεια της βασιλείας του αυτοκράτορα Αυγούστου, μάλιστα, (27 π.Χ. – 14), άρχισαν να συνδέονται με τη λατρεία του Ιανού πρακτικές που δεν είχαν καμία σχέση με την αρχική λατρεία. Δυστυχώς, δεν υπάρχουν φιλολογικές μαρτυρίες της αρχαίας λατρευτικής περιόδου, κάτι που μας περιορίζει σε οποιαδήποτε προσπάθεια ανασύνθεσης της αρχικής λατρείας. Το μόνο που γνωρίζουμε, είναι ότι ο θεός λατρευόταν σε αρκετές άλλες πόλεις της κοιλάδας του Τίβερη.

[Επεξεργασία] Οι πύλες του πολέμου και της ειρήνης

Ο ναός στο Argiletum, όπως προαναφέρθηκε είχε δύο πύλες, ενώ το άγαλμα στεκόταν ανάμεσά τους, στη μέση του ναού. Σύμφωνα με τον Πλίνιο τον Πρεσβύτερο ήταν ένα πολύ αρχαίο άγαλμα και συνάμα η απόδειξη πως η γλυπτική τέχνη υπήρχε στην Ιταλία από αρχαιοτάτων χρόνων, (Φυσική Ιστορία 36.58). Ο θεός απεικονιζόταν με δύο γενειοφόρα κεφάλια. Τα δάχτυλα των χεριών του ήταν τοποθετημένα σε παράξενες θέσεις, τις οποίες ο Πλίνιος ερμήνευσε ως ένδειξη του αριθμού 355, δηλαδή του αριθμού των ημερών του αρχαιότερου ρωμαϊκού ημερολογίου. Αυτό μπορεί να ισχύει, αλλά είναι, φυσικά, καθαρή υπόθεση.

Άλλες υποθέσεις τέτοιου είδους αναφέρονται από τον Πλούταρχο, ο οποίος χρησιμοποίησε μια πηγή που χρονολογείται ανάμεσα στο 29 π.Χ. και το 25 π.Χ.:

Ο Ιανός έχει επίσης έναν ναό στη Ρώμη με διπλές πύλες, τις οποίες αποκαλούν πύλες του πολέμου. Τούτο γιατί ο ναός είναι πάντα ανοικτός εν καιρώ πολέμου, αλλά κλείνει σαν έλθει η ειρήνη. Το τελευταίο ήταν κάπως δύσκολο, και σπάνια συνέβαινε, δεδομένου ότι το βασίλειο συμμετείχε πάντα σε κάποιο πόλεμο [...], (Πλούταρχος, Βίος βασιλέως Νουμά, 20.1-2).

Ο αυτοκράτωρ Αύγουστος ανέσυρε το μύθο από τη λήθη. Στην αυτοβιογραφία του αναφέρει:

Ήταν η θέληση των προγόνων μας η πύλη του Janus Quirinus να μένει κλειστή όταν οι νίκες εξασφάλιζαν την ειρήνη σε
ξηρά και θάλασσα σε όλη την αυτοκρατορία των Ρωμαίων. Από την ίδρυση της πόλης ως τη γέννησή μου, η παράδοση αναφέρει ότι κλείστηκε μόνο μια φορά [από τον Νουμά και τον Μάνλιο], αλλά όταν έγινα πρώτος πολίτης η Σύγκλητος κατέληξε ότι θα πρέπει να μένει κλειστός σε τρεις περιπτώσεις. (Αύγουστος, Αυτοβιογραφία, 13)

Η πύλη κλειδώθηκε για πρώτη φορά τον Ιανουάριο του 29, μετά τη νίκη του Αυγούστου επί του Μάρκου Αντωνίου και της Κλεοπάτρας. Και το φθινόπωρο του 25, όταν υποτάχθηκαν οι Ισπανοί Κανταβριανοί. Ο χριστιανός συγγραφέας Ορόσιος αναφέρει ότι οι πύλες του Ιανού κλείστηκαν για τρίτη φορά το 1 π.X., και έμειναν κλειστές για δώδεκα ολόκληρα χρόνια (Ιστορία του κόσμου ενάντια στους παγανιστές, 6.22). Βέβαια αυτό μας αποκαλύπτει περισσότερα για τα θεολογικά ενδιαφέροντα του Ορόσιου παρά για τα αληθινά ιστορικά γεγονότα. Στην πραγματικότητα κατά τη διάρκεια των δώδεκα χρόνων της παιδικής ηλικίας του Ιησού οι Ρωμαίοι ενεπλάκησαν σε διάφορους πολέμους και η αλήθεια είναι ότι δε γνωρίζουμε επακριβώς πότε ήσαν κλειστές οι πύλες.

Σε ένα άλλο εδάφιο, ο Βιργίλιος με τη σειρά του ερμηνεύει το νόημα του τελετουργικού κλεισίματος των πυλών:

Οι φοβερές πύλες του πολέμου θα κλείσουν και θα σφαλίσουν ανάμεσά τους την άθεη και τρομακτική Λαγνεία του Αίματος, με την άσπλαχνη αρματωσιά της, να βρυχάται ακόμα με ματωμένο στόμα, αλλά γερά δεμένη με αλυσίδες από σφυρήλατο ορείχαλκο στην πλάτη της. (Βιργίλιος, Αινειάς, 1.293-296)

Με άλλα λόγια οι πύλες έκλειναν για να κρατήσουν φυλακισμένο τον πόλεμο. Όμως, οι σύγχρονοι του Βιργίλιου, ο Οβίδιος και ο Οράτιος αναφέρουν ακριβώς το αντίθετο: Η Ειρήνη είναι εκείνη που φυλακίζεται στο ναό για να μη διαφύγει (Οβίδιος, Fasti 1.281 και Οράτιος, Epist., 2.1.255). Για να κάνει τα πράγματα ακόμη πιο σύνθετα, ο Αύγουστος έχτισε εκεί ένα βωμό της Ειρήνης. Όμως, εξαιτίας ακριβώς αυτής της ασάφειας, το κλείσιμο των πυλών του πολέμου ήταν ένα ισχυρό σύμβολο, που το χρησιμοποίησαν και μεταγενέστεροι αυτοκράτορες. Μετά τη νίκη του στρατηγού Corbulo επί των Παρθών επί Νέρωνα, ο αυτοκράτορας έκλεισε τις πύλες το 66 και χαράχθηκαν νέα νομίσματα.

[Επεξεργασία] Η εξέλιξη της λατρείας

Η Αψίδα του Τετραπρόσωπου Ιανού

Εν τω μεταξύ η λατρεία άλλαξε. Ο αυτοκράτορας Δομιτιανός αντικατέστησε το άγαλμα της παλιάς λατρείας με ένα τετραπρόσωπο, το οποίο επέβλεπε τέσσερα ρωμαϊκά fora: το Forum της Ειρήνης, το Forum Transitorium, το Forum του Ιούλιου Καίσαρα και το Forum Romanum. Αυτό αναφέρει τουλάχιστον ο ποιητής Μαρτιάλης (Epigram. 10.28.5-6), και τα λόγια του μας βοηθούν να εντοπίσουμε τον τόπο του ναού κοντά στο κτήριο της Συγκλήτου (Curia Julia), αλλά οι ανασκαφές της περιόδου 1997-2000 δυστυχώς δεν απέδωσαν κάποιους καρπούς.

Ο ναός του Argiletum με τις Πύλες του Πολέμου δεν ήταν ο μοναδικός τόπος στον οποίο λάτρευαν οι Ρωμαίοι τον Ιανό. Στην άλλη πλευρά του Τίβερη, στον λόφο του Ιανού, (Ianiculum), βρισκόταν ένας βωμός αφιερωμένος στον θεό. Ένας δεύτερος βωμός οικοδομήθηκε στον λόφο Oppius, ο οποίος μάλιστα έπαιξε σημαντικό ρόλο σε τελετουργίες ενηλικίωσης, δηλαδή τελετές μετάβασης που βρίσκονταν υπό την προστασία και εποπτεία του Ιανού. Ο ύπατος Marcus Duillius έκτισε έναν άλλο ναό στο Forum Holitorium, μετά τη νίκη του στη ναυμαχία των Μύλων (260 π.Χ.), ο οποίος ξαναχτίστηκε από τον αυτοκράτορα Τιβέριο. Σε αυτόν τον ναό ο πρώτος από τους δώδεκα βωμούς των μηνών του έτους ήταν αφιερωμένος στον Ιανό. Τέλος, υπάρχει η Αψίδα του τετραπρόσωπου Ιανού, Janus Quadrifons, στο Velabrum, αλλά η ακριβής σημασία του μνημείου δε μας είναι κατανοητή. Ας ελπίσουμε ότι η περαιτέρω έρευνα θα μας οδηγήσει στην κατανόηση μιας σημαντικής αλλά εξίσου μυστηριώδους θεότητας, που φαίνεται να παίζει έναν ιδιαίτερο ρόλο στο πάνθεο των ρωμαϊκών θεοτήτων.