Ó̤-muòng
Lài-nguòng: Wikipedia
Ó̤-muòng sê Dṳng-guók nàng huong gì sioh bih dek-biék hèng-céng-kṳ, ciòng miàng hāu lā̤ „Ó̤-muòng Dek-biék Hèng-céng-kṳ“, sê Dṳng-guók lâng bih Dek-biék hèng-céng-kṳ ci-ék.
Mŭk-liŏh |
[Siŭ-gāi] Miàng-ching gì Lài-iù
Ó̤-muòng gah Mìng-dièu lik-sṳ̄-cṳ gà̤-dēng gé ô, hiā sì-hâiu Âu-muòng géu lă̤ „Hò̤-giáng“, sê Bò̤-dò̤-ngà gâe̤ng Dṳng-guók có̤-seng-é gì ciō iéu ka-nó̤h-gē̤ng. Bò̤-dò̤-ngà nè̤ng gah Ó̤-muòng siông-ngiâng âiu, cêu hióng dong-dê nè̤ng cia ciā ôi-dó̤I gì miàng cê, ing-dioh cia-muóng gì ôi-dé gah sioh gang Mā-cū miêu bòng-bieng, dong-dê-nèng gó-háng lă̤ Bò̤-nè̤ng cia gì sê ciā miêu gì miàng cê, cêu éng gōng „Mā gó̤h“, iù sê Ó̤-muòng gì nguôi-ùng miâng cê cêu hāu lă̤ „Macau“.
[Siŭ-gāi] Lik-sṳ̄
1623 nièng Bò̤-guók céng-hū gah Ó̤-muòng kiū siék cūng-dók. 1999 nièng Bò̤-guók ciong Ó̤-muòng gì guāng-lī guòng iè-dèng ké̤ṳk Dṳng-guók, iòng-hâiu Dṳng-guók gah cī siék lik Ó̤-muòng Dek-biék Hèng-céng-kṳ
[Siŭ-gāi] 20 sié-gī Sèng
Ó̤-muòng nguòng-lā̤ sê Guōng-de̤ng Sēng Hiong-sang Gâing (dāng hāu lā̤ „Dṳng-sang Chê“) guāng lī. 1557 nièng, Bò̤-nè̤ng buóh dih kók Ó̤-muòng dêu-làu gì guòng-lik (dêu-làu-guòng), hiā sì-hâiu gì Mìng-dièu céng-hū pie-cūng i-cà̤ gì chiāng-giù. Bò̤-nè̤ng cêu siàng có̤ tàu-tàu pie â̤ gah Dṳng-guók dêu-làu gì Eu-ciu guók ga gì nè̤ng. Ó̤-muòng dék che̤ sê Goa ching-uòng guāng-lī gì, 1623 nièng Bò̤-guók céng-hū ciáh gah Ó̤-muòng siék lik Ó̤-muòng cūng-dók, Mā-sê̤ṳ-ga-lô-iā siàng có̤ tàu-êng cūng-dók.
1844 nièng 9 nguok 20 hô̤, Bò̤-guók Nṳ̄-uòng Mā-lê-ā Nê-sié song buó Ó̤-muòng sê „Cê̤ṳ-iù gē̤ng“, 5 nièng ī hâiu, Bò̤-guók mò̤ hióng Dṳng-guók giēu cu-ging. 1851 nièng, Bò̤-guók chók bing iéng ô Tàng-giāng dō̤. 1864 nièng gái chók-bing iéng dioh Lô-kuàng dō̤. 1883 nièng Bò̤-guók bô chók-bing iéng Uông-hâ gâe̤ng Ching-ciu.
1887 nièng, Bò̤-guók céng-hū ang Ching-guók céng hū chieng hiek ngiê «Dṳng-Bò̤ Huôi-ngiê cā-iók» gâe̤ng «Dṳng-Bò̤ iū-hō̤ tung-siong dèu-iók». Dèu-iók gie diâng „Bò̤-guók īng uōng guāng lī Ó̤-muòng gâe̤ng sū-ī sṳk Ó̤-muòng gì dê huong, cing chiông Bò̤-guók gì ṳ̀ ôi-dó̤i siong-iông“. 1896 nièng, Bò̤-guók buóh-āi gái iéng hó-gê̤ṳng gì Duâi Huòng-kìng do̤ gâe̤ng Nâṳng Huòng-kìng dō̤, ng-guó mò̤ iéng ô.
[Siŭ-gāi] 20 sié-gī hâiu
1908 nièng, Bò̤-guók buóh-āi kuók gái, ciā uak diâng Ó̤-muòng gì bieng-gái. 1961 nièng Bò̤-guók song buó Ó̤-muòng sê lṳ̄-iù-kṳ, ṳ̄ng-hṳ̄ Gung-kui-dṳ̄-cièng, gô song buó gong-kui dū-cièng huák-luk. 1974 nièng 4 nguok 25 hô̤, Bò̤-guók gáik-mêng sìng-gong, sing gì céng-hū song buó sie-hèng „Hi sik-mìng-huá céng cáik“, sìng-nêng Ó̤-muòng ng-sê sik-mìng-dê, sê Dṳng-guók gì guók-tū.
1986 nièng, Dṳng-guók gâe̤ng Bò̤-guók kui-huôi 4 lùng, dàng-puáng Ó̤-muòng ciō-guòng iè-dèng gì ông-dà̤. 1987 nièng 4 nguok 13 hô̤ cieng ô «Ô guang Ó̤-muòng ông-dà̤ gì lièng hak sing-mìng» gâe̤ng lâng bih hó-ga ùng-giông.
«Lièng-hak sing-mìng» diē-sié gōng Ó̤-muòng dê-kṳ sê Dṳng-guók gì guók-tū, Bò̤-guók céng-hū gah 1999 nièng 12 nguok 20 hô̤ ciong Ó̤-muòng gì guāng-lī guòng iè-dèng ké̤ṳk Dṳng-guók. 1993 nièng Dṳng-guók song buó «Ó̤-muòng Dek-biék Hèng-céng-kṳ Gi-buōng huák», ciā «Gi-buōng huák» â-nik cêu siàng có̤ Ó̤-muòng gì hiêng-huák.
1999 nièng 12 nguok 20 hô̤ buáng-màng 0 diēng, lâng guók céng-hū gah Ó̤-muòng iè-gau ciō-guòng, dâ̤ nê cā, Dṳng-guók Gāi-hóng-gung kui diē Ó̤-muòng, Dṳng-guók ciáng-sék guāng-lī Ó̤-muòng.
[Siŭ-gāi] Dê-lī gâe̤ng Ké-hâiu
Ó̤-muòng gah Dṳng-guók nàng buô hāi-gièng, sê Hâ-gié duo-ṳ̄ gì nōng-ung ké-hâiu.
[Siŭ-gāi] Dê-lī
Ó̤-muòng gah báe̤k-ūi 22° 11′ 47″, de̤ng-giang 113° 32′ 58″. Ó̤-muòng buong có̤ sang bih buó huông. Sioh bih sê Ó̤-muòng buáng-dō̤, Ó̤-muòng buáng-dō̤ gâe̤ng Dṳng-guók lièng sioh-do̤i, gái lì sê Tàng-giāng dō̤ gâe̤ng Lô-kuàng dō̤. Miêng-cék du-liāng ô 27.5 bìng-huong gung-lī, dioh uōng-bong muòi dèng-hāi sèng hâiu, miêng-cék gó mò̤ gáu 3 bìng-huong gong-lī. Dê-lī gà-dēng gì dék-gèng-diēng sê Lô-kuàng dō̤ gà-dēng gì Sioh-tàng-sang sang-dīng, ô 172.4 mī.
[Siŭ-gāi] Ké-hâiu
Ô-muòng dioh gié-hung kṳ diē-sié, tieng-iek sèng hâiu cing sèu dâung-ṳ̄.
Ó̤-muòng Chung-gié ng mìng-hiēng, 5 nguók dā̤ tieng kiū iek ī-hâiu sê gáu sa̤-nàng hāi hung gì ī-hiōng̤ sèu sèu â̤ dâung hò̤-huô he̤k cia có̤ hung-tai. Téng 10 nguok tiāu gáu 12 nguok cī dâung sì-gang sê chiu-gié, cī dâung sì-gang gì tieng-ké dék ūng-dêng, gì hu ge̤ng-ge̤ng du ô nik tàu puoh, ng-guó nik tàu puoh lă̤ mâ̤ iek, sék-dô iâ mâ̤ gèng, sê sioh nèng dài-gong dék sōng-kuái gì sèng-hâiu. 11 nguok dā̤ tieng-ké kiū chéng, gáu 12 nguok téng báe̤k hung lì gì lēng ké-tuàng â̤ īng-hiōng Ó̤-muòng, sāi ciā ung-dô̤ dâung gáu 10 dô̤ â-dā̤.
[Siŭ-gāi] Nè̤ng-só gâe̤ng Ngṳ̄-ngiòng
Ó̤-muòng ô 48 uâng nè̤ng, dong-dê gōng Uok-ngṳ̄ Guōng-ciu uâ.
[Siŭ-gāi] Nè̤ng-só
Áng Ó̤-muòng Tūng-gé Puō-cha Guoh gì tūng-gé, gáu 2005 nièng 9 nguok 30 hô̤, Ó̤-muòng nè̤ng só du-liāng ô 48 uâng 2 chieng nè̤ng. Háng-nè̤ng ciéng 97%, Bò̤-nèng gâe̤ng gì-ṳ̀ huang-nè̤ng ciéng 3%. Háng-nè̤ng dài-dong ciō iéu sê gōng Uok-ngṳ̄ gì Uok-nè̤ng, gó ô gô-dā̤ téngHók-gióng lì gì iè-mìng.
[Siŭ-gāi] Ngṳ̄-ngiòng
Áng Ó̤-muòng gì huák-luk, Dṳng-ùng gâe̤ng Bò̤-dò̤-ngà-ùng du sê guong-huong ngṳ̄-ngiòng. Dáng Ó̤-muòng nè̤ng bàng-siòng du sê gōng Uok-ngṳ̄ Guōng-ciu uâ. Gó ô nék giāng cū-cik dioh Hók-gióng gì Ó̤-muòng nè̤ng â̤ hiēu gōng Mìng-nàng uâ.
Dioh Ó̤-muòng gó ô sioh cṳ̄ng hāu lă̤ „Ó̤-muòng Ngṳ̄ (Macanese)“ gì ngū-ngiòng. Cī cṳ̄ng ngṳ̄-ngiòng sê Bò̤-dò̤-ngà ngṳ̄, Mā-lài ngṳ̄, Uok ngṳ̄, Ing ngṳ̄, Gô Bò̤-dò̤-ngà ngṳ̄ kiak sioh do̤i hâiu buóh chók gì. Gah Bò̤-dò̤-ngà ngṳ̄ diē-sié, cī cṳ̄ng ngṳ̄-ngiòng hāu lă̤ „Patuá“, ciō iéu gah Ó̤-muòng buōng-iòng gì Bò̤-nè̤ng sāi. Ng guó, hiêng káik sì cī cṳ̄ng ngṳ̄-ngiòng ī ging ciók-gōng gŏ̤ lāu.
[Siŭ-gāi] Ging-cá̤
’50 gáu ’70 nièng-dâi, páu-tiông, cê-lài-huōi gâe̤ng hiong-siáng sê Ó̤-muòng diòng-tūng gì chiu-gē̤ng hòng-ngiek. Céng gáu ’70 nièng dâi hâiu, có̤ i-siòng, hài-cié-pīng, diêng-cṳ̄, káh-dièu nó̤h gâe̤ng ìng-ge̤ng-hua dē̤ng siàng ôi cie puói Ó̤-muòng ging-cà̤ gì chiū-ge̤ng hòng-ngiek. Ó̤-muòng suói-diē ciō iéu āi Gung-kui-dū-cièng ngiek gâe̤ng lṳ̄-iù ngiek. 2002 nièng Gk-dū-cièng ngiek tì gê̤ṳng 4 siàng gì suói-diē, gáu 2004 nièng dak gáu 7 siàng buáng. Ó̤-muòng gì ciō iéu mâu-ik-buong sê Mī-guók, Eu-ciu lièng-hak, Dṳng-guók nô̤i-dê Hiong-gē̤ng gâe̤ng Nik-buōng.
[Siŭ-gāi] Cūng-gáu
Ó̤-muòng nè̤ng cio iéu séng-iōng sê Hók-gáu gâe̤ng Mìng-gang séng-iōng (Guang-neng gâe̤ng Mā-cū gá sì-hèng gĭ).
Tieng-ciō gáu Ó̤-muòng gáu-kṳ gah 1576 nièng 1 nguok 23 hô̤ kiū siék, tàu-tàu ôi ciō-gáu sê Ìng-cṳ̀-dòng gì cháung-sṳ̄ nè̤ng Gá-nà̤-lò̤. Tàu-tàu ôi Háng-nè̤ng ciō-gáu sê Lì Ga-cóng ciō-gáu. Hiêng káik sì gì ciō-gáu sê Là̤ Hùng-sing, i iâ sê tàu-tàu ciáh Ó̤-muòng buōng gē̤ng gì Háng-nè̤ng ciō-gáu. Ing dioh guāng-lī-guòng iè-dèng ci sèng cing sâ̤ Ô̤-muòg buōng-iòng Bò̤-nè̤ng diōng gáu Bò̤-dò̤-ngà, hiêng sì câi gáu-iū ī Háng-nè̤ng ùi-ciō.
