Тымор-Лешці

Зьвесткі зь Вікіпэдыі — вольнай энцыкляпэдыі.


(Сьцяг)	(Герб)

Нацыянальны дэвіз: Honra, Pátria e Povo

Афіцыйная мова тэтум, партугальская

Сталіца Дылі

Найбуйнейшы горад Дылі

Урад

Прэзыдэнт
Прэм'ер-міністар

Рэспубліка
Шанана Гужмаў
Жазэ Рамас Хорта

Плошча
- Агульная
- % вады 159 месца ў сьвеце
14.609 км²
нязначны

Насельніцтва
- Агульнае (ліпень 2005 атакс.)
- Шчыльнасьць 153 месца ў сьвеце
1.040.880
69/км²

СУП
- Агульны (2005 атакс.)
- на душу насельніцтва 210 месца ў сьвеце
$ 370 мільёнаў
$ 400

Валюта Даляр ЗША (USD)

Часавы пас
- улетку (UTC+9)
(UTC)

Незалежнасьць 28 лістапада 1975 году

Дзяржаўны гімн Pátria

Аўтамабільны знак

Дамэн верхняга ўзроўню

.tl

Тэлефонны код ++670

Тымор-Лешці, Усходні Тымор, афіцыйная назва Дэмакратычная Рэспубліка Ўсходняга Тымору (тэтум: Repúblika Demokrátika Timor Lorosa'e, па-партугальску: República Democrática de Timor-Leste) — дзяржава ў Паўднёваўсходняй Азіі, якая займае ўсходнюю палову выспы Тымор.

[рэдагаваць] Гісторыя

Партугальцы былі першымі эўрапейцамі, прыбыўшымі на гэтую тэрыторыю ў 16 стагодзьдзі і заснаваўшымі некалькі паселішчаў на высьпе Тымор, у то час, як навакольныя выспы, пачынаючы зь Явы, былі калянізаваныя галяндцамі. Пасьля галяндцы заявілі аб сваіх прэтэнзіях і на Тымор. Сутыкненьні паміж галяндцамі і партугальцамі на Тыморы нарэшце прывялі да таго, што ў 1859 годзе яны падзялілі выспу, і яе ўсходняя частка стала звацца Партугальскім Тыморам. Інданэзія, атрымала незалежнасьць у 1949 годзе.

Пасля рэвалюцыі 25 красавіка 1974 году ў Партугаліі пачаўся працэс дэкалянізацыі партугальскіх уладанняў, датычны і Тымора-Лешці. Утварылася некалькі палітычных партый, найбуйнейшыя з якіх былі — Дэмакратычны хаўрус Тымора (ДХТ), які выступаў за захаваньне тэрыторыі ў складзе Партугаліі ў якасці заморскай правінцыі, Народна-дэмакратычная асацыяцыя Тымора (НДАТ), што дамагалася далучэньня тэрыторыі да Інданэзіі, і самая буйная з палітычных партый краіны - Рэвалюцыйны фронт за незалежны Ўсходні Тымор (РФНУТ), які патрабаваў неадкладнай незалежнасьці. Утварылася яшчэ некалькі дробных партый. Перамовы паміж партугальскімі ўладамі і палітычнымі партыямі аб шляхах дэкалянізацыі тэрыторыі зайшлі ў тупік, а затым і спыніліся з-за ўзброенай канфрантацыі ў калёніі. У ноч на 11 жніўня 1975 году ДХТ пры падтрымцы мясцовай паліцыі зьдзейсніў пераварот, былі арыштаваныя і пакараныя некаторыя з лідэраў і актывістаў РФНУТ. РФНУТ, у сваю чаргу, абапіраючыся на тыморцаў-жаўнераў каляніяльных войскаў усталяваў кантроль над тэрыторыяй, а 28 лістапада 1975 года ў аднабаковым парадку абьвясціў незалежнасьць дзяржавы пад назвай Партугальскі Тымор.

Але незалежнасьць пратрымалася ўсяго 9 дзён, бо 30 лістапада лідэры НДАТ, ДХТ і яшчэ двух дробных партый, якія знаходзіліся на Інданэзіяй частцы выспы Тымор, выдалі сумесную дэклярацыю аб далучэньні тэрыторыі да Інданэзіі. Раніцай 7 снежня 1975 году пачалося ўзброенае ўварваньне інданэзійскіх войскаў, у якім у розны час удзельнічала ад 20 да 40 тысяч жаўнераў. У выніку баявых дзеяньняў, голаду і эпідэмій загінула каля адной траціны насельніцтва былой калёніі (больш 200 тысяч чалавек), а 17 ліпеня 1976 году Тымор-Лешці быў уключаны ў склад Інданэзіі ў якасьці 27-й правінцыі. Сталі зьдзяйсняцца меры па інданэзіянізацыі тэрыторыі, але супраціў, у тым ліку ўзброены, не спыняўся. Адбываліся дэманстрацыі тыморскіх студэнтаў і моладзі супраць новых уладаў.

У выніку масавых выступаў, а таксама пад ціскам сусьветнай грамадзкай думкі і пасьля спыненьня падтрымкі інданэзійскай акцыі ЗША новы прэзыдэнт Інданэзіі Хабібі быў змушаны абьвясціць аб правядзенні рэферэндуму па пытаньні самавызначэньня Тымор-Лешці. 30 жніўня 1999 году 78,5% насельніцтва правінцыі выказаліся за незалежнасьць, што прывяло да новага ўсплёску гвалту. Праінданэзійская міліцыя разьвязала тэрор, у выніку чаго зьявіліся дзесяткі тысяч уцякачоў. 12 верасьня 1999 году ў краіну былі ўведзеныя сілы ААН, пад абаронай якіх пачалося практычнае ажыцьцяўленьне мер па станаўленьні незалежнай дзяржавы. У ноч на 20 траўня 2002 году афіцыйна была абвешчаная незалежная дзяржава Дэмакратычная Рэспубліка Ўсходняга Тымору.

20 траўня 2006 году, ва ўгодкі незалежнасьці, нямалая частка войска Тымора-Лешці (593 жаўнеры з 1433) запатрабавала зьмякчэньня вайсковага статуту. Брыгадны генэрал Таўр Матан Руак звольніў бунтаўшчыкоў, апошнія пакінулі войска з зброяй у руках. Пачаўся ўсеагульны бунт, вайна ўсіх супраць усіх. Бунт супраць тытульнага племя - тэтум стрымліваецца міратворцамі чатырох краін.

[рэдагаваць] Палітыка

[рэдагаваць] Геаграфія

Горы пакрываюць вялікую частку выспы, самая высокая вяршыня — Татамаілаў (вышыня 2.963 мэтры). На ўзьбярэжжы клімат трапічны, але вышэй ў гарах к вечару цяжка абыйсьціся бяз паліто.

[рэдагаваць] Эканоміка

Да 1975 году Тымор-Лешці быў калёніяй Партугаліі і ўяўляў сабою найменш развітое валоданьне самай адсталай з каляніяльных дзяржаў. Аснову эканомікі складала сельская гаспадарка, якая вялася прымітыўнымі мэтадамі і не забясьпечвала харчовыя запатрабаваньні калёніі. Разьвівалася вытворчасьць экспартных культур — кавы, каўчука і копры. Каля 32% бюджэту ішло на ваенныя мэты - утрыманьне 7 тысяч жаўнераў каляніяльных войскаў, на адукацыю расходвалася 9%, на сацыяльнае забеспячэнне — 4%.

Зараз Тымор-Лешці самая жабрацкая краіна Азіі. Мясцовая эканоміка вырабляе прадукцыі ўсяго на 25 мільёнаў даляраў ЗША у год, прычым у асноўным гэтая прадукцыя — кава. Сярэдні заробак тыморца 55 цэнтаў у дзень, прытым, што амаль палова насельніцтва працы зусім ня мае. Даляр ЗША — афіцыйная валюта. Адзіная надзея краіны, што апошнім часам у Тыморскім моры знойдзена некалькі радовішчаў нафты, яе запасы толькі на адным зь іх — Баю-Ундан атаксаваны ў 3 мільярда даляраў ЗША.

[рэдагаваць] Сельская гаспадарка

Асноўная крыніца існавання — сельская гаспадарка. На высьпе вырошчваюць каву, рыс, кукурузу, салодкую бульба, сою, капусту, бананы, манга, ваніль. Сельскагаспадарчыя ўгодзьдзі займаюць меней 5% плошчы. Рыбалоўства — адзін з галоўных заняткаў тыморцаў.

[рэдагаваць] Прамысловасьць

Прамысловасьці, калі не лічыць перапрацоўку кавы, мылаварэньне, вытворчасьці хатняй тканіны і дрэваапрацоўкі, амаль няма.

[рэдагаваць] Турызм

Няпростая гісторыя і сучаснасьць краіны прычынілася да таго, што яна ляжыць удалечыні ад асноўных турыстычных маршрутаў, хоць патэнцыял у «трапічнай Партугаліі» па гэтай частцы вялічэзны. Найчысцейшыя белыя пляжы, празрыстае мора, выдатныя гатэлі і рэстараны, дзе кошты зусім танныя, каляніяльная архітэктура, якую не знішчылі два з лішнім дзесяцігоддзі вайны. У краіне не хапае толькі міру.

[рэдагаваць] Транспарт

Дабрацца да Тымора-Лешці магчыма альбо з аўстралійскага горада Дарвіна, альбо з інданэзійскай выспы Балі. Толькі з імі Тымор-Лешці злучаюць рэгулярныя авіярэйсы. Аэрапорт ёсьць толькі ў сталіцы – Дылі. Дылі — галоўны порт краіны. З 3.800 кілямэтраў дарог у краіне заасфальтаваныя толькі 428.

[рэдагаваць] Дэмаграфія

Самы буйны горад - сталіца Дылі, колькасць жыхароў каля 50.000.

[рэдагаваць] Рэлігія

Тымор-Лешці — адна з двух каталіцкіх краін у Азіі, у шэрагу з Філіпінамі.

Рэлігійная структура насельніцтва: каталікі — 90%, мусульмане — 4%, пратэстанты — 3%, індуісты — 0.5%, а таксама будысты, анімісты (атаксаваньне 1992 году).

[рэдагаваць] Культура

Доля непісьменных каля 90%.

У краіне 4 асноўных мясцовых мовы. Афіцыйная галоўным чынам партугальская, другая афіцыйная мова — тэтум, зьяўляецца роднай дзеля траціны жыхароў краіны, але размаўляюць на ёй прыкладна 60% насельніцтва, прадстаўленага 12 рознымі нацыянальнасцямі і мовамі (мамбаі, кэмек, макасай, галёлі, такадэдэ і іншыя).