Прыднястроўскі канфлікт
Зьвесткі зь Вікіпэдыі — вольнай энцыкляпэдыі.
Прыднястроўскі канфлікт 1991-1992 годоў, ваенны канфлікт паміж рэгулярная арміей і паліцыей Малдовы і вайсковымі фармірованнямі Прыднястроўскай Малдаўскай Рэспублікі, выкліканы незадаволенасцю славянскага насельніцтва рэгіена, якое складае большасць, прарумынскай арыентацыей кіраўніцтва Малдовы, увядзеннем румынскага флага, пераходам малдаўскай мовы на лацінскую графіку, а асабліва адмовай ўлад прызнаць афіцыйный статус моў нацыянальных меньшасцей (рускіх, украінцаў, гагаузаў) нават у месцах іх кампактнага пражывання) і магчымай перспектывай уваходжання Малдовы ў склад Румыніі.
[рэдагаваць] Перадгісторыя канфлікту
У 1988-1989 годзе на хвалі перабудовы ў Малдове пачалі з'яўляцца антысавецкія і антырускія арганізаціі, якія актыўна распальвалі міжнацыянальную варожасць і заклікалі да дыскрымінацыі іншых нацыянальнасьцяў. Нацыяналісты аб'ядноўваюцца у Народный Фронт. Нацыяналістычныя настроі падтрымліваюцца тагачасным кіраўніцтвам краіна, якое пачае ствараць канцэпцыю Малдовы як другой Румынскай дзяржавы. У лютым 1989 года апублікаваны праект закону "Аб функцыянаванні моў на тэрыторыі Малдаўскай ССР", які прадугледжваў адміністратыўную і крымінальную адказнасць за карыстанне іншай мовай акрамя малдаўскай, якая абвяшчалася адзінай дзяржайўнай. Гэта выклікала забастоўкі, пачалі стварацца саветы працоўных калектываў і ворган іх кіравання - Аб'яднаны савет працоўных калектываў, - правобраз ворганаў самакіравання. Тыраспальскі горсавет заклікаў Вярхоўны Савет прыняць закон аб функцыянаванні на тэрыторыі Малдовы рускай і малдаўскай моў.
31 жніўня ВС прымае Закон "Аб функцыянаванні моў", у якім адзінай дзяржаўнай мовай абвешчаная малдаўская на аснове лацінскай графікі. З 21 жніўня ў краіне пачалася масавая палітычная забастоўка, на тэрыторыі Прыднястроўя ў ёй прынялі удзел больш за 200 тысяч чалавек, г.зн. практычна ўсе актыўнае насельніцтва рэгіёна. Мясцовыя саветы Бяндэр і Тыраспаля прыпыняюць на своёй тэрыторыі дзеянне закона.
У студзені 1990 года ў Тыраспалі праведзены гарадскі рэферэндум, згодна з якім Тыраспаль аб'яўлены самастойнай тэрыторыяй, такіея ж рашэнні прымаюцца і ў іншых раёнах Прыднястроўя.
У пачатку 1990 года прайшлі новыя выбары Вярхоўнага Савета МССР, якія прывялі да далейшай палярызацыі сіл. Парламент прымае новы сцяг, абвяшчае дзяржаўную самастойнасць Малдовы, старшыней ВС абраны прадстаўнік Народнага Фронту Мірча Снегур. У той жа час Ігар Смірноў абраны старшыней Гарадскога Савета Тыраспаля, Гарсаветы Тыраспаля, Бяндэр, Рыбніцы прыпытянюць на іх тэрыторыях дзеянне закона аб дзяржаўнам сцяге. У мае 1990 года каля 100 дэпутатаў, якія знахідзіліся ў апазіцыі да Народнага Фронта, посля шматлікіх пагроз і збіццеў прыпыняюць удзел у працы Вярхоўнага Савету. У червені 1990 праходзіць І З'езд дэпутатаў Прыднястроўя, на якім была выказана ідэя аб незалежнасці рэгіёна. Малдаўскія ўлады абвястілі З'езд незаконным.
У ліпені-жніўні ў Прыднястроўі праводзяццы рэферэндумы па пытанню аб уступленні ў Прыднястроўскую АССР у выпадку яе стварэння, на якіх пераважная большасць насельніцтва галасуе станоўча. 21 жніўня было абвечшана аб стварэнні Гагаузскай ССР, а 2 верасня Надзвычайны З'езд дэпутатаў Прыднястроўя абвясціў аб стварэнні Прыднястроўскай Малдаўскай ССР і абраў яе часовы Вярхоўна Савет, старшыней якога быў прызначаны Ігар Смірноў.
[рэдагаваць] Пачатковая стадыя і развіцце канфлікту
Восень 1990 года - пачатак узброеных сутыкненняў паміж арміяй і паліцыяй Малдовы і прыднястроўцамі. Першыя ахвяры з'явіліся 2 лістапада, калі малдаўская паліцыя прімяніла зброю супраць мірнай дэманстрацыі ў Дубасарах - 3 загінулі, 16 паранена. У лістападзе Часовы Вярхоўны Савет пераімяноўвае Прыднястроўскую Малдаўскую ССР у Прыднястроўскую Малдаўскую Рэспубліку, праводзяцца выбары ў Вярхоўны Савет ПМР.
На працягу 1991 года адбываюцца шматлікія сутыкненні на Дубасарскам накірунку, арышты дзяржаўных дзеячоў ПМР, у тым ліку і І.Смірнова. IV З'езд дэпутатаў прымае рашенне аб зацьвярджэнні канстытуцыі, флага і герба ПМР, пачалося фарміраванне народнага апалчэння і Узброеных Сіл ПМР - Рэспубліканскай гвардыі. Пад ціскам грамадскасці ПМР, заблякаваўшай чыгуначныя магістралі, улады Малдовы вымушаны выпустіць актывістаў ПМР. У снежні на першый прэзідэнтскіх выбарах ПМР Ігар Смірноў набірае 65% галасоў. На праходзячым адначасова рэферэндуме аб незалежнасці станоўча галасуюць 98% прыднястроўцаў. На выбарах у Малдовe перамог Мірча Снегур. У Дубасарах зноў адбыліся жорсткія сутыкненні.
2 сакавіка пачалаўся паўнавартасны войсковы канфлікт, калі вайсковыя фарміраванні Малдовы ў чарговы раз атакавалі Дубасары, подчас чаго былі забітыя і параненыя. Непасрэдным пачаткам адкрытай вайны стала забойства ў Дубасарах малдаўскімі паліцэйскімі капітана дубасарскай міліцыі Ігара Сіпчанка, паехаўшага на выклік, які быў правакацыяй малдаўскай паліцыі. Пачаліся перастрэлкі паміж казакамі і гвардэйцамі з прыднястроўскага боку і атрадам паліцыі асобага прызначэння і малдаўскімі і румынскімі валанцерамі з малдаўскага. Прыднястроўцам удалося захапіць у палон некалькі дзесяткаў паліцэйскіх. Малдаўскія часці захапілі Качыерскі полк 14-й расійскай арміі, які неўзабаве адбілі часці ПМР. У ноч з 3 на 4 сакавіка ў Дубасарах расстраляная машына хуткай дапамогі. Загінула цяжарная жанцыня і яшче некалькі людзей. 6 сакавіка у Дубасарскім раўне абвешчана надзвычайнае становішча. 14 сакавіка на тэрыторыі Прыднястроўя адбыўся шэраг тэрактаў, у гэты ж дзен малдаўская паліцыя на БТР-ах напаў на прыднястроўскія ваенныя фармірованні непадалек ад сяла Кошыца. Прыднястроўцам удалося адбіць атаку і падбіць адзін БТР.
Гэта чарговая параза малдаўскай паліцыі прывяла да ўзмацнення радыкальна нацыяналістычных настрояў у малдаўскім грамадстве. Пачалася мабілізація рэзервістаў у малдаўскую армію, Малдова звярнулася за ваеннай дапамогай да Румыніі і захапіла маёмасць савецкой арміі на сваёй тэрыторыі. У адказ на гэта Ігар Смірноў увеў у Прыднястроўе асаблівае становішча і падпісаў указ аб народным апалчэнні з месных жыхароў і расійскіх дабравольцаў. Адбываюцца баі паміж паліцыяй і гвардэйцамі і бяндэрскімі апалчэнцамі. 9 красавіка на дапамагу малдаўскім паліцэйскім і валанцерам накіраваная часці рэгулярнай арміі Малдовы. К сярэдзіне мая вайны прыняла пазіцыйны характэр. З абoдзьвух бакоў выкарыстоўвался цяжкая артылерыя і бронетэхніка.
Да сярэдзіны чэрвена праходзіла сцягіванне малдаўскій войскаў к Прыднястроўю, забяспячэнне іх тэхнікай і навабранцамі. Фарміраваліся атрады румынскіх дабравольцаў. 19 чэрвена малдаўскія войскі атакавалі Прыднястроўе на Бяндэрскім, Рыбніцкім, Кошніцкім і Качыерскім напрамках (усяго ад 7700 да 9000 чалавек, больш за 100 адзінак артылерыі і каля 40 едзінак бронетэхнікі). У Бяндэрах развярнуліся жорсткія крывавыя баі з вялікім мноствам ахвяраў. Малдаўскі бок прымяніў авіяцыю. Малдаўская армія не змагла дасягнуць якіх-небудзь значных посьпехаў, і 22 чэрвеня фронт стабілізавался.
25 чэрвеня рэзка абвастрылася абстаноўка пад Дубасарамі. Пасля артэлерыйскага абстрэлу Дубасарскай ГЭС і цэнтрльнай часткі Дубасар, малдаўская армія перайшла ў наступленне пры падтрымцы авіяцыі. Але поспеха яно не мела. Да 29 червеня вялася моцная артылерыйская стрэльба па пазіцыях прыднястроўцаў. Малдайскі бок подцягваў да раёну баявых дзеянняў цяжкую артылерыю. У Бяндэрах ішлі баі. Страты сярод грамадзянскага насельніцтва наблізіліся да 600 забітых і 3000 параненых. Горад пакінула каля ста тысяч чалавек.
2 ліпеня малдаўскі бок зноў абстраляў Дубасары, з'явіліся забітыя і параненыя. У выніку ўдара була разбураная сістэма ўпраўлення турбінамі на ГЭС, што прывало да рэзкага ўздыму вады, які пагражаў экалагічнай катастрофаф абодзьвум берагам. У адказ у ноч з 2 на 3 ліпеня прыднястроўская артылерыя насесла самы моцна удар за весь час вайны сіламі васьмі дывізіёнаў і шасці мінаметных батарэй. Ен прывеў да шматлікіх ахвяраў з малдаўскага боку і дэмаралізацыі малдаўскай арміі, якая ўбачыла, што няма ніякіх прызнакаў аслаблення сіл прыднястроўцаў.
У пачатку ліпеня было дасягнута пагадненне аб перамір'е, 21 чэрвеня паміж прэзідэнтам Расіі Б.М. Ельцыным і Малдовы М. Снегурам падпісана пагадненне "Аб асноўных прынцыпах урэгулявання узброенага канфлікта ў Прыднястроўскім рэгіене Рэспублікі Малдова", якое паклала канец актыўным баявым дзеянням.
[рэдагаваць] Постканфліктны перыяд
Пасля вайны працягваюцца перамовы аб статусе рэспублікі, якая дэ-факты з'яўляецца незалежнай. Праведзены выбары прэзідента і парламента, прянятая канстытуція. Паступова адрадзілася эканоміка. 17 верасня 2006 года ў Прыднястроўі быў праведзены рэферэндум, на якім, згода з афіцыйнымі дадзенымі Цэнтрвыбаркама ПМР, 97,1% удзельнікаў рэферэндума прагаласавала за незалежнасць з далучэннем у будучыні да Расіі, 2,3% - за далучэнне да Малдовы.
