Hiung-nu

Vikipedi, özgür ansiklopedi

Hiung-nu halkından kalma altın kemer kilidi. (M.Ö. 3. ila 2. yüzyıl)

M.Ö. 500-221 arasında farklı Çin hakanları birbirleri ile iç savaşlar sürdürürken, kuzeydeki Hiung-nu devleti genişlemeye devam ediyordu.

Hiung-nu (Çince 匈奴 Xiong-nu) ya da Doğu Hunlar, M.Ö. 4. yüzyıldan M.S. 4. yüzyıla kadar Orta Asya'nın önemli bir bölümünü ele geçirip bir imparatorluk kurmuş olan Hunlara verilmiş olan Çince isimdir. Asya- ya da Doğu Hunlarıni, Avrupa'ya hucum eden Batı Hunları'ndan ayırt etmek için batı biliminde bu Çince isimleri kullanılır.

Cogu batılı bilimciler Hiung-nu halkını, Avrupa'ya kadar gelmiş olan Hunların asıl çekirdeği olarak görürler. Bir başka deyişle, batıya hareketleri ile başka milletlerle karışmış olmadan önceki halleriyle gerçek Proto-Hun halki olarak tanımlarlar. Günümüzde varlığını sürdüren Türk halkları, Hiung-nu'ları en eski ataları olarak görürler; ama bugüne kadar ne Avrupa'ya gelen Hunların ne de Türk halklarının atası olduklari kesin olarak kanıtlanamamisdir. Hiung-nu'ların bir sürü küçük göçebe kavimden oluşmuş bir topluluk oldukları ve siyasi duruma göre sık sık dağılıp yeniden birlesmis olduklari düşünülür.

[değiştir] Hunların kökleri

[değiştir] Farklı isimlendirmeler

Bugün bilinenlere göre Turuklar, Hiung-nu'lar ve Hunlar, bugün Moğolistan'a ait olan Altay ve Sayan Dağları arasındaki bölgeden gelmislerdir. Bu üç halk birbirleriyle en azından akraba oldugu ve ya ayni halk olduklari düsünülür, ama farklı kaynaklarda farklı isimlerle tanimlanmalindan ötürü günümüzün tarih bilimcileri tarafından bu isimler farklı tarihi dönemleri için kullanılır.

• Çin kaynaklarının aktardığı isimle söylemek gerekirse; "Hiung-nu" Mao-Tun'un (Mete Han/Oğuz Han) kurduğu devletin de ismidir. Modern tarihçiler tarafındansa Hunların doğudaki çekik gözlü, tipik Türk-Moğol kökleri için kullanılır.

• Hunlar, Hiung-nu'ların batıya giderek Hint-Avrupa halklari ile karışan kolu için kullanılır. "Hunlar" isimi, cogunlukla sirf Atilla ve Avrupa'ya getirdiği halklar topluluğu ile bağlantıya getirilsede, bazı tarihçiler Hiung-nu ismini Avrupa Hunları için de kullanırlar.

Hiung-nu halkı farkli kaynaklarda farklı isimlerle adlandirilmaktadirlar. En yaygin isimler şunlardir:

• Hun
• Huna
• Hunlar
• Khuni
• Chuni
• Suni
• Sunni
• Hiung-nu
• Hsiung-nu
• Xun-nu
• Xiong-nu
• Xiyon

[değiştir] Tarihleri

Hiung-nu halkının, kendileri ile bağlantılı olan Hunlar gibi Altay ve Sayan boylarının birleşmesinden oluşmuş olduğu kabul edilmektedir. Ayrıca bu halk grubuna yüzyıllar boyunca Saklar ve Sarmatlar gibi birçok İndo-Cermen kavimleri, Moğol kavimleri ve Çin'den sürülmüş olan bazı çoban halklarının karışmış olması gerektiği düşünülür. Mesela M.Ö. 349 yılından kalma bazı Çin yazılarında Hiung-nu halk birikiminin 19 boyundan biri olduğu belirtilen, Çiğ kavmi (Asya Türkleri için tipik olmayan) uzun burunları ve uzun sakalları ile Çinlerin dikkatini çekmişlerdir.

Hiung-nu halkı hakkındaki bilgiler, özellikle atların üzerinde savaşan bir halk olarak olduğu konusundadır, anak M.Ö. 8. yüzyıldan kalan bazı Çin yazılarında Altay bölgesinde yaşayan ve at koşturmayı bilmeyen halklardan da bahsedilir. Çinliler bunlara farklı zamanlarda farklı adlar verirler; Yung, Ti, Huy veya Hiy-yun. Çinliler mesela Ti-halkı hakkında M.Ö. 714 ve M.Ö. 541 yıllarından kalma yazılarda, onları mağlup ettiklerini ve bu halkın yaya olarak savaştığını kayıt etmişlerdir. Bu üstte sayılan halklarında Hiung-nu'larla mutlaka bağlantıları olmuş olması gerektiği düşünülür.

M.Ö. 1800 yılından kalan kanıtlarda Hiung-nu'ların en büyük ataları olarak hükümdar Çungvi'nin adı geçer. M.Ö. 1766'da, Çinlilerin Şia-döneminde yazılmış olan yazılarda, Çungvi'nin soyundan olan Kiya adındaki 17. hükümdarın tahttan indirildiği yazmaktadır. Ayrıca bu kaynakta, Kiya'nın oğlu olan Sunni'nin kendi boyundan 500 kişi ile birlikte Huyi-boyunu kurduğu yazmaktadır. Türk tarihçilerine göre bu Huyi-halkı, Hiung-nu halkının ve sonraki Hunların başlangıcıdır. Sunni Tukyu-boyunu da kurmuş olabilir. Ondan sonraki Hiung-nu hükümdarları soylarının Tukyu-boyundan kaynaklandığını vurgulamışlardır. Tukyu-boyu, Asena boyu ile çok yakın akrabadır ve onlardan sonra gelen Göktürk hükümdarları soylarının Asena-boyundan kaynaklandığını daima belirtmişlerdir.

M.Ö. 350 ve M.Ö. 290 yılları arasında Çin topraklarının kuzeyinde, Çin Seddi'nin ilk başlangıcı olarak Çin'in kuzey sınırını sağlamlaştırmak ve korumak amacıyla ilk savunma yapıları inşa edilmiştir. Hiung-nu halkının saldırılarına karşı daha etkili olabilmek için, Çin'in Zu-dönemi'nin M.Ö. 325-M.Ö. 298 yılları arasında hükümdarı olan Wu-ling ordularına ata binmeyi ve ok atmayı öğretmiştir. Ve hatta onları Hiung-nu'lar gibi giyindirmiştir. Bu tedbirler sayesinde hükümdarlığının 26. yılında Orman-hiung-nu'larını yenilgiye uğratmıştır.

M.Ö. 318 yılında Hiung-nu'ların ve Çinlerin arasında sınırların kabul edilmesi ile ilgili antlaşması imzalanmıştir.

[değiştir] Hiung-nu'lar

[değiştir] Ülkelerinin kuruluşu

M.Ö. 300 yıllarında Hiung-nu halkını oluşturan Bozkır göçebeleri "Hunlar" ismini benimsemeye başlamışlardır ve bu isimden daha eski olan isimleri "Turuk" artık sadece hükümdarın soyunun ismi olarak kullanılmaya devam etmiştir. Çinliler Hunların o zamandaki dönemden dört boyun adını vermişlerdir: Doğu Hunlarının Hükümdarı olan Tanhu'nun, Xu-la, Lan, Hiu-bu ve Siu-lin boylarının üzerinde hüküm sürdüğü aktarılmıştır.

M.Ö. 3. yüzyılda Tu-men (Teoman) ve oğlu Mao-tun (Mete) (M.Ö. 209 - M.Ö. 174) Çinlilerin Han-döneminde bulunan ülkelerini çok kez korku icinde bırakan bir ülke kurmuştur. Bu "Büyük Hun İmparatorluğu" ve diğer isimlerle tanımlanan ülkenin yüz ölçümü 18 milyon km²'yi bulmuştur. Ülkenin yönetimi bugünkü Moğolistan'ın batısında, yani Altay bölgesinin Moğolistan'da kalan Gool Mod adlı bölümünde ve Moğolistan'ın merkezinde kalan Ötüken bölgesinin Noyol-Uul (bugün Noin Ula) adlı kısımında bulunmuştur.

Bu zamanlarda Hiung-nu'larin baş düşmanları, aynı kendileri gibi göçebe bir yaşam sürdüren ve bugünkü Kansu bölgesinde yaşamış olan Yü-Ci halkıdır. Bu halk çok kez Çinliler için para karşılığında savaşmışlardır. M.Ö. 176 yılında Hiung-nu'lar Mao-tun (Mete Han) emiri altındaki Yü-Ci'leri ve onların etrafında yaşayan diğer halkları mağluğ etmiştir ve Mao-tun bunu Çinlilerin Han-Hükümdarına saygılı bir şekilde bildirmiştir:

Tengri'nin (Gök'ün) Taht'a oturttuğu Hiung-nu'ların büyük San-yü'sü, Çin Hükümdarının herhangi bir sıkıntısı var mı diye bilmek ister.. [...] sonra Lö-lan, U-sun ve Ho-k'ut halklarını ve bunların etraflarında bulunan diğer 25 ülkeyi mağlup edip bunlari Hiung-nu yapmıştır. Böylece bütün yay gerip ok atan halklar birleşip büyük bir aile olmuştur.

Mete döneminde Hiung-nu'ların, kırmızı ya da altın renkli ve ortasında bir ejderha kafası resmi bulunan bayraklarını Çinlilerden aldıkları düşünülür. Henüz devlet kurmadan önce Hiung-nu kavimlerinin, beyaz renkli ve ortasında altın renkli bir kurt kafası bulunan ortak bir bayrak kullandıkları bilinmektedir.

Erken zamanlarında iyi gelişmiş devlet yapıları ile dikkat çeken Hiung-nu'ların çoğu konuda genel yasaları ve cezaları vardır. Mete'nin devamlı olarak kısa süre içinde harekete geçmeye hazır büyük bir ordusu vardı. Devletin ve ordunun sorumluluğu farklı rütbelere sahip farklı kişiler arasında paylaşılmıştır. Bu sistem özellike Mete'nin oğlu Ki-ok döneminde (Laosheng, M.Ö. 174 - M.Ö. 161) geliştirilmiştir. Ayrıca Ki-ok halkından vergi toplamaya başlamıştır.

Hiung-nu hükümdarları Tükyu kavmine bağlı "Süylyanti" kavminden gelmektedirler ve kendilerinden sonra gelecek olan tüm bozkır imparatorluklarının da devam ettirecek ve geliştirecekleri eski Türk devlet yapısı geleneğinin temelini atmışlardır. Bu şekilde yapılanmış bozkır imparatorluğu geleneği 13. yüzyıla kadar var olmuş, ama sonra Cengiz Han tarafından sona erdirilmişdir.

Hiung-nu'nun Tükyu ve Ashina hükümdarları, mağlup ettikleri kavimlerin üzerinde sadece simgesel olarak hüküm sürmüşlerdir ve bu kavimlerin başındaki aileyi sadece başka bir aileyle değiştirmekle yetinmişlerdir. Çin yazılarına göre Hiung-nu topluluğu 4 milletten ve toplam 24 kavimden oluşuyordu. Bunlardan en önemlileri Süylyanti Kuyan, Lan, Suybü, Tsülin, Taychi, Uytı ve Tsetszuy kavmidir.

[değiştir] En güçlü dönemleri

Han dönemindeki Cinliler, Hiung-nu halkini "güclü, savasmayi seven ama zayif bir kültüre sahib olan bir halk" olarak tarif etmislerdir, ama cok yüksek gelismis olan savasma sanaatlarini özellikle ok atip ata binme yeteneklerini met etmislerdir.

Mao-tun (Mete) I.Ö.174 yilinda vefat etmis ve böylece devletin yönetimi oglu Ki-ok'a (ya da Laosheng'e) kalmisdir. Ki-ok'un döneminde Hiung-nu'lar I.Ö.166 yilinda Cinlerin o zamanlardaki baskentlerini Chang-an'a saldirmislardir. Ayrica I.Ö.160 yilinda en büyük düsmanlari olan Yüe-tschi'lere saldirip onlari maglup etmislerdir. Bu savasta ama Ki-ok hayatini kaybetmisdir. Hiung-nu'lar, Yüe-tchi'leri topraklarindan (bugün Cin'in Gansu il'i) kovmalari ile, büyük bir kavimler göcü harekete gecirmislerdir. I.Ö.141 - I.Ö.128 yillari arasinda Yüe-tschi'ler ve onlarin pesinden gelen Saka'lar (Iskitlerin bir bölümü) göc edip Baktriya bölgesine yerlesmislerdir.

Cinlerin Han hanedanligindan Han Wu-ti (Vudi) adli Cin krali, Hiung-nu'lari tekrar eski topraklarinin sinirlarina icine itmeyi basarmisdir: I.Ö.119 yilinda Hiung-nu'lar Mete'nin torunu Yizhixie (taht dönemi:I.Ö.126-I.Ö.124) döneminde Örgöö'de (bugün Mogolistan'in baskenti Ulaanbaatar) Cinlere karsi büyük bir yenilgiye ugramislardir. Ama bu büyük catismada Cinlerin tüm at yetistiriciligide hasara ugrayip tükenmis oldugu icin, bozkirlardaki hakimiyet yinede Hiung-nu'lara kalmis ve I.Ö.105 yilinda tekrar büyük bir basari elde etmislerdir.

Bu catismalarda Hiung-nu'lar icin Ipek yolunun kontrölü önem kazanmisdir. Bu yüzden Cinler Ipek yolunu I.Ö.102/I.Ö.101 ve 73-94 yillari arasinda ele gecirip Ipek yoluna hakim olmuslardir.

[değiştir] Hsiung-nu'ların bölünmesi

I.Ö.60 yilinda Hiung-nu'larin hükümdarlar kardesleri arasinda Cinlerin destekledigi ic karmasalar yasanmis ve sonunda Hiung-nu hükümdarligi 5'e bölünmüstür. Kardeslerden birisi Hu-han-yeh (taht dönemi:I.Ö.58-I.Ö.35) Cinlerin kralina gidip Cinlerin hakimiyetini kabul etmis, ve böylece kendi kardeslerine karsi destek bulmusdur. Chi-chi adinda diger bir kardesleri (Chichi hunlari) Tschu nehrinin kiyisinda Alanlara komsu olarak bir bölgeye yerlesmislerdir. Ancak I.Ö.35 yilinda Chi-chi, Cinler tarafindan öldürülmüsdür.

Hu-han-yeh'nin oglu Hudur-shi-dagao (taht dönemi:18-45/46) hükümdarligi altinda Hiung-nu devleti yeniden dogmusdur. Hudur-shi-dagao Cinlerin Han-hanedanligini desteklemis ve onlara düsmanlari olan diger Cin hanedanligi Vang'a karsi yardimci olmusdur.

48 yilinda ama "güney Hiung-nu'lar" Khukhenye (ya da "Pi") adli öncüleri altinda Hudur'un oglu Panu-yabgu han'a (P'u-nu) karsi ayaklanmislardir. Panu yabgu han (taht dönemi 46-83) hükümdarlik zamaninda Cin hakimiyetini kabul etmisdir. Bu amcaogullarini arasindaki catismanin sonucu olarak Hiung-nu'lar ikiye bölünmüsdür. Bir kuzey (ya da bati) bölümü, birde güney (ya da dogu) bölümü olusmusdur.

Han cinleri derhal "güney Hiung-nu"lari, Sien-pi, Vu-huan, Vu-sun ve Ting-ling kavimlerini "kuzey Hiung-nu"lara karsi kiskirtip onlarla birlikte kuzey Hiung-nulari maglub etmislerdir. 87 yilinda bir protomogol halki olan Sien-pi'ler, Yu-liu halkinin Shan-yü'sünü öldürmüslerdir. 89 ve 91 yillarinda da 2 cin generali Chi-la daglarinda ve Altay bölgesinde büyük basarilar elde etmis ve bu yenilgiye ugramis Shan-yü'yü I-li ovasina kadar sürmüslerdir. Bu hükümdari kovduktan sonra onun yerine kardesi Yu-chu-kien'i koymuslardir, ama kardeside 93 yilinda Sien-pi'ler tarafindan öldürülmüs, ve böylece bozkirlar üzerindeki hakimiyet Sien-pi'lere kalmistir.

Tan-shi-huai 156–181 yillarinda Sien-pi'leri en güclü dönemlerine varmalarini saglarken, "kuzey Hiung-nu"lar dogu Türkistan üzerine hakimiyet özleminden vazgecmis bir sekilde 158 yilinda Aral gölünün kuzeyine yerlesmislerdir.

Güney Hiung-nu'lar uzun süre Cin settinin bitisiginde tutsak gibi yasamis, Hu-chu-ch'üan döneminde (195-216) hala Han cinleri ile birlik olarak giddikce daha cok güneye dogru hareket etmislerdir. 300 yillarinda Han-Zhao adli hükümdarlari ile tekrar Cin'e saldirmis ve Cinlerin Jin-hanedanligina ait baskentleri tekrar ele gecirmeyi basarmislardir. 352 yilinda ama peslerinden gelen Sien-pi'ler tarafindan tekrar yenilgiye ugratilmislardir.

Hiung-nu'lar tarihlerinde cok kez indocermen halklarla karismis ve zamanla onlarin kültürlerinden etkilenmislerdir. Böylece kentler insa edip, yabanci ülkelerle ticaret yapmaya baslamislardir. Hiung-nu'lar tarafindan kurulmus oldugu bilinen bazi kentler; Ordu Balyk, Kara Balagasum, Kuz Ordu'dur. Ipek yolunun üzerinde bulunan bazilari Kara Hotscho, Kaschgar ve Jarkand'dir.

[değiştir] Kazilar

1957 yilinda Gool Mod'da tesadüfen hun kökenli Hiung-nu'larin büyük bir yerlesim yerlerine ve mezarlarina rastlanilmisdir. Mezarlarin arasinda 37 yilinda vafat ettigi bilinen 20'nci Shan-yü'lerinin mezarida bulunmusdur. Bu mezar 2001 ve 2002 yillarinda fransiz ve mogol bilimcilerinden olusan bir heyet tarafindan acilmisdir. Bu kazinin neticesi olarak Hiung-nu'larin o zamana kadar inanildigi gibi kültürsüz olmadiklari, ve gelismis bir kültüre sahib olduklari kabul edilmisdir. Bu mezarlarin yapilmalarindan kisa süre sonra Avarlar tarafindan acilip soyulmus olmalarina ragmen 250 civarinda esyalar gün isigina cikarilmisdir; Ince islenmis altindan, hayvanli motifli süs esyalari.

Hiung-nu'lara ait diger bir mezarlik kisa süre evvel "Noin ula" (ya da Noyon Uul) da bulunmusdur.

[değiştir] Hiung-nu ve Hunların etnik kategorileri hakkında tartışma

Hiung-nu'larin ve Avrupaya göc etmis olan Hunlarin ayni halk olduklarinda süpheler vardir. Ayni halk olduklarinin kaniti olarak görülebilecek özellikleri sunlardir:

• Iki halk'da Eski Türkce konusuluyordu. (Ayrica bakiniz: Hunca )
• Iki halk da, komsulari tarafindan ayni hakaretler ile tanimlanmislardir. (Köpekkafalilar, Iki ayakla yürüyen köpekler vs.)
• 180 yil haricinde, dogudan batiya göcleri kanitlarla belgelenebilmektedir.
• Alman tarihci Altheim'in yazdiklarina göre, 4'ncü yüzyildan bulunan Sodglara ait mektuplarda "Hiung-nu" ve "Hunlar" ayni halki tarif etmek icin kullanilmistir.

Bu kanitlara ragmen baska aciklamalarin aranmasi devam etmektedir; örnegin eski cin yazilarin birisinde "Hun" halki Sien-pi halkina bagli olan bir kavim olarak tarif edilmektedir. Buna göre avrupaya hucum eden Hunlar bu Sien-pi adli mogol toplulugundan türemis olabilirler. Önbulgarlardan kalma kral listelerinde Atilla'nin mensubu oldugu aciklanan Tul-ok ve On-ok kavimlerinin de Mao-tun (Mete) ve Hiung-nu halki ile herhangi bir baglantisi oldugu kanitlanilamamisdir.

[değiştir] Hun dili ile akrabalığı

Dillerinin dikkate alindiginda günümüzde yaygin olan görüslere göre Turuklar, Hiung-nu'lar ve Hunlar Altay bölgesi, Sayan bölgesi ve Mogolistan civarindan gelmislerdir. Bu yüzden Ruslar Türk-, Mogol- ve Tunguz halklarini günümüze kadar hala "Hun halklar" diye bir ortak ad ile tanimlanirlar. Ama bilinen Hun kelimeleri arasinda Tunguzcadan kaynaklanmis olanlari bulunmadigi icin daha cok Türklerin ve Mogollarin eski Hunlarin torunlari olarak görülmesi gerektigi düsünülür.

Bu tabelanin gösterdigi gibi Turuk-Huncasi (Hiung-nu'larin dili) dil mirasini Eski Türkceye teslim etmisdir.

Günümüzün en büyük Türk dilleri Islam'a gecislerinde (9'ncu-10'ncu yüzyil) Arabcadan ve Farscadan etkilenmislerdir, ama bu dillerden daha az etkilenmis olan Tatarca, Kazakca ve Kirgizca, ve neredeyse hic etkilenmemis olan Altayca ve Sibirya Türkcesi incelendiginde Hiung-nu halkinin dili ile net bir akrabalik tespit etmek mümkündür.

Hunlarin önemli kollarini olusturmus olan ama sonradan Avrupada zamanla eriyip kaybolmus olan antik Türk halklari On-oklar ve Ön bulgarlarin dilleri neredeyse tamamen kaybolmus, sadece Balkan halklarinin dillerinde az sayida izler birakmistir. Modern Bulgarcadan (Slav dili) bazi örnekler:

• Tangra (Тангра) – Tanri (Ön bulgarlarin ve diger eski Türklerin tanrisi Tengri)
• Khan, Han, Kgahan (xaн, хаган) – Bulgarlarin hristiyanligi kabul etmelerinden önce kullandiklari hükümdar ünvani.
• Orda (орда) – Ordu
• Ortak (ортак) – Arkadas
• Althan (алтън) – büyük altin bir para

[değiştir] Ayrıca bakınız

[değiştir] Kitaplar

• Rene Grousset: Die Steppenvölker. Essen 1975
• Denis Sinor: The Cambridge History of Early Inner Asia. Cambridge 1990
• Parker, Edward: A thousand years of the Tartars. London 1996
• Elcin Kürsat-Ahlers: Zur frühen Staatenbildung von Steppenvölkern. Berlin 1994
• Altheim, Franz: Attila und die Hunnen. Baden-Baden 1951
• Altheim, Franz: Geschichte der Hunnen. Band 1, Berlin [?]
• Burchard Brentjes: Die Ahnen Dschingis-Chans. Berlin 1988
• Denis Twitchett: The Cambridge History of China. Cambridge [?]
• Autorenkollektiv: Fischer Weltgeschichte Zentralasien. Frankfurt/M. 1991
• Maenchen-Helfen, Otto: Die Welt der Hunnen. Wiesbaden 1997
• Wirth, Gerhard: Attila. Stuttgart u.a. 1999