Mfecane

Mfecane (Zoeloe), ook bekend als Difaqane of Lifaqane (Sotho), is een Afrikaanse uitdrukking en betekent zoiets als het verpletteren of het verspreiden. Het staat voor een periode van chaos en onrust in zuidelijk Afrika tussen 1815 en circa 1835.

De Mfecane ontstond doordat de Zoeloe-koning Shaka aan de macht kwam. Deze militaire leider veroverde het volk der Nguni tussen de Tugela- en Pongola-rivieren in het begin van de negentiende eeuw en stichtte een militaristisch koninkrijk in het gebied. De Mfecane leidde tevens tot grote volksverhuizingen van de daar levende Bantoe-volkeren en tot de formatie en consolidatie van andere groepen — zoals de Matabele, de Mfengu en de Makolo — en de stichting van staten zoals het moderne Lesotho.

[bewerk] Oorzaken der Mfecane

Verscheidene theorieën proberen de oorzaak dezer bloedige migratie van vele verschillende stammen in dit gebied te verklaren. De bevolking van Zoeloeland was sterk gegroeid. De introductie van maïs uit Amerika door de Portugezen in Mozambique speelde hierin een rol. Maïs produceert op een gelijk oppervlak meer voedsel dan inheemse gewassen en kan zo — met als prijs een hoger waterverbruik — een grotere bevolking onderhouden. Het bood Shaka ook de mogelijkheid voor het eerst in Zwart-Afrika een staand leger op te richten, dat niet meer van belast was met het verbouwen van voedsel. Aan het einde van de achttiende eeuw was al het bebouwbare land bezet. Afnemende regenval en een tien jaar durende droogte in het begin van de negentiende eeuw zetten het landgeschil op scherp.

Omstreeks 1817 sloot Dingiswayo van de Mthethwa-groep ten zuiden van de rivier de Tugela een verbond met de Tsonga, die de handelsrouten naar Delagoabaai (het huidige Maputo) beheersten. Dit verbond maakte inbreuk op de handelsrouten van de in het noorden levende Ndwandwe-groep, nabij de rivier de Pongola. De hierop volgende veldslagen tussen Mthethwa en Zwide van de Ndwandwe worden als het begin der Mfecane gezien.

[bewerk] Opkomst der Zoeloes

Nadat de Mthethwa verslagen waren door Zwide en Dingiswayo gedood was, vormden veel der Mthethwa-leiders een confederatie met de Zoeloe-stam, onder het leiderschap van Shaka. De Zoeloes veroverden vervolgens kleinere stammen in de omgeving en begon vanaf 1818 met de verovering der Ndwandwe-stammen.

Shaka assimileerde de veroverde stammen en verwelkomde de vrouwen en kinderen. De ouderen en mannen werden gedood, voor zover ze niet vluchten konden. Vluchtelingen namen de Zoeloe-taktiek snel over en richten hun blikken op verder verwijderde stammen.

[bewerk] Gevolgen der Mfecane

In het oosten werden vluchtelingen geassimileerd in de Xhosa-sprekende groepen in de huidige Oost-Kaap-provincie en werden de Mfengu. Ze werden meerdere keren aangevallen en werden uit het westen gedreven door de Britten.

Moshoeshoe I van Lesotho verzamelde de bergstammen bij elkaar en vocht vanuit bergforten en met handige diplomatie terug tegen de aggressors om uiteindelijk het koninkrijk Lesotho te vormen.

Soshangane, een van Zwide's generaals, vluchtte naar Mozambique met het restant der Ndwandwe na hun nederlaag door Shaka bij de slag bij de rivier de Mhlatuze in 1819. Ze vormden het volk van de Shangaan en onderdrukten de Tsonga die daar leefden, waarvan sommige vluchtten over de Lebombo-bergen in de noordelijke Transvaal.

Zwangendaba van de Jero- of Gumbi-stam, een commandant van het leger der Ndwandwe, vluchtte noordwaarts met Soshangane na zijn nederlaag in 1819. Hij stichtte een Ngoni-staat in het gebied tussen het Malawimeer en het Tanganyikameer.

De Ngwane leefden in het huidige Swaziland, vestigden zich in het zuid-westen en voerden periodiek oorlog met de Ndwandwe. Sobhuza, leider der Ngwane, leidde zijn volk naar hogere hoogtes rond 1820 om aan de Zoeloe-aanvallen te ontsnappen. In deze periode kwamen de Ngwane bekend te staan als de Swazi en Sobhuza stichtte het Swazi-koninkrijk in wat nu centraal Swaziland is.

De Zoeloe-generaal Mzilikazi trok weg van Shaka en stichtte het koninkrijk Ndebele in de Transvaal. Toen de blanke trekboeren tijdens de Grote Trek naar dit gebied verhuisden in 1837 overtuigden nederlagen in enkele confrontaties Mzilikazi om noordwaarts over de Limpoporivier te trekken en daar een Ndebele-staat te stichten in een gebied dat nu bekend staat als Matabeleland en tegenwoordig in het zuidwesten van Zimbabwe ligt.