Koan (Zen)
Een koan (Chinees: Kung-An) is een uitspraak of onoplosbaar raadsel, dat in het Zen boeddhisme tot doel heeft de student te verwarren, door het denken met een zodanige paradox te confronteren, dat het op de achtergrond treedt ten opzichte van de directe waarneming. De zo te bereiken continue directe waarneming, zonder (voor)oordelen, wordt in het boeddhisme verlichting genoemd (in het Japans: satori; in het Sanskriet: Sambodhi). Het gaat bij een koan niet zozeer om het oplossen van het raadsel, maar om het inzicht in het belang van de paradox, zowel de specifieke paradox van de koan zelf, als het bestaan van paradoxen op zich.
[bewerk] Vraag
Een koan is dus enerzijds een vraag, die het begrip van een student in de Zen op de proef stelt.
Shieng Nien van Feng Yang (926-993) beschreef in zijn boek Ogen van mensen en goden 18 verschillende soorten vragen:
- De vraag die de meester om instructie verzoekt.
- De vraag naar de beoordeling door de meester van de eigen geestesgesteldheid.
- De vraag naar het standpunt van de meester.
- De vraag die zelftwijfel uitdrukt en bevestiging bij de meester zoekt.
- De nieuwsgierige vraag naar de houding van de meester.
- De wanhopige vraag van degene die niet weet of hij verder moet met het bestuderen van Zen.
- De vraag die de meester op de proef wil stellen.
- De onnozele vraag.
- De vraag die een eigen mening over Zen uitdraagt en wil weten hoe de meester daar tegenover staat.
- De vraag die verwijst naar een uitspraak van een oude meester.
- De vraag die de sutras citeert.
- De vraag die aan een bekend feit refereert.
- De vraag die aan een direct waarneembaar feit refereert.
- De vraag betreffende een hypothetische situatie.
- De vraag die een werkelijke twijfel verwoordt.
- De vraag met een agressieve bedoeling.
- De rechtstreekse vraag zonder omhaal van woorden.
- De vraag die niet in woorden wordt uitgedrukt.
[bewerk] Uitspraak
Een koan is tevens een uitspraak van een Zen meester, of een antwoord op een vraag aan hem gesteld.
[bewerk] Voorbeelden
- Wat is het geluid van 1 klappende hand?
- Alle dingen keren tot het Ene terug, waartoe keert het Ene terug?
- Als een boom valt in het woud, en er is niemand om hem te horen, maakt hij dan een geluid?
- Hoe kan ik trachten los te laten, als 'trachten' niet-loslaten is?
