Frans-Vlaams

Het typisch Vlaamse Belfort in Duinkerke, departement du Nord

Frans-Vlaanderen
In een gebied in Noord-Frankrijk wordt door een deel van de bevolking als moedertaal nog een variëteit van het West-Vlaams gesproken. Dit gebied loopt even ten oosten en zuiden van Duinkerke met een boog tot aan Hazebroek (Hazebrouck), en verder oostwaarts tot aan de Belgisch-Vlaamse grens. Het wordt in Belgisch-Vlaanderen aangeduid als de Franse Westhoek, en staat ook bekend als Frans-Vlaanderen in enge zin.

De Franse Nederlanden
Tesamen met een aansluitend deel van Noord-Frankrijk dat gedeeltelijk aan het Waals-Belgische Henegouwen grenst (la Flandre gallicante, inclusief Frans Henegouwen), wordt de Westhoek (la Flandre flamingante) tegenwoordig door de Fransen in zijn geheel weer Flandre genoemd, nu dan met het al lang geheel verfranste Rijsel (Lille) als regionaal-'Vlaamse' metropool. Anders dan in het verleden wordt het Vlaamse karakter van dit gebied thans dus ook in Frankrijk zelf wat meer geafficheerd, ironisch genoeg juist op het tijdstip waarop het Vlaams nagenoeg geheel uit deze Rijselse streek is verdwenen. Dit ruimer genomen Frans-Vlaanderen (het departement du Nord met Duinkerke en Rijsel) plus Artesië, de regio tussen Calais en Atrecht (Arras), het huidige departement Pas-de-Calais, hoorde historisch bij de Nederlanden en wordt wel de Franse Nederlanden genoemd. Het aansluitende, nog wat zuidelijker en noordoostelijk van Normandië gelegen Picardië, de regio met als hoofdstad Amiens, heeft zelfs ook nog, zij het voor kortere tijd, tot de Nederlanden gehoord, maar dit gebied wordt niet meer tot de Franse Nederlanden gerekend.

De typisch Vlaamse Grote Markt (Grand'Place) in Atrecht (Arras), departement Pas-de-Calais

[bewerk] Historische taalgrenzen

In al deze gewesten, dus nog ver voorbij Calais (oorspronkelijk: Kales), is in het verleden in meerdere of mindere mate Vlaams gesproken. Dit komt ook tot uiting in een plaatsnaam als Ouissant, waarin we gemakkelijk het Vlaamse Witsant herkennen. Het oorpronkelijk Vlaamse karakter is hier echter geheel of grotendeels uit de omgangstaal verdwenen. Frans-Vlaams is thans alleen de authentieke variant van het West-Vlaams in het arrondissement Duinkerke (Dunkerque) van het departement Noord (du Nord). Ze wordt thans nog maar door weinig Frans-Vlamingen gesproken. Vlak voor de Tweede Wereldoorlog is het verspreidingsgebied vastgelegd door Willem Pée, die daartoe opnamen heeft gemaakt ten behoeve van de Reeks Nederlandse Dialect-Atlassen.

Historische regressie van het Vlaams in het uiterste zuidwesten

Op het nevenstaande kaartje is de taalgrens anno 1937 met een rode lijn weergegeven. Ze omsluit met een ruime boog een negentigtal dorpen en gehuchten in het grensgebied van Frankrijk en Belgisch-Vlaanderen, tussen Duinkerke, Sint-Omaars (Saint-Omer) en Belle (Bailleul). Het Frans-Vlaams is een bijzonder sappig Vlaams dialect, overgebleven in een stukje Vlaanderen, een aanzienlijk deel van de gehele oorspronkelijke Vlaamse Westhoek, dat in de tweede helft van de zeventiende eeuw op de Zuidelijke Nederlanden werd veroverd en bij Frankrijk werd aangehecht. Het is een klein wonder dat het tegen de verdrukking in zo lang heeft kunnen blijven voortleven, maar het holt nu snel achteruit.

[bewerk] Regressie van het Vlaams

In de vroege middeleeuwen liep de Germaans-Romaanse taalgrens veel zuidelijker, zoals de blauwe lijn in het bovenstaande kaartje laat zien, namelijk vanaf de monding van de Canche tot net boven Rijsel. Dit gebied omvatte ongeveer ook het huidige departement Nauw van Calais (Pas-de-Calais). In een proces van vele eeuwen is het Nederlands (Vlaams) in deze streken teruggedrongen ten gunste van de regionale variëteit van het Romaans, het Picardisch. Ook het resterende Frans-Vlaams vertoont heel wat Picardische invloeden. Vanaf de twintigste eeuw is het vooral de Franse standaardtaal die haar invloed sterk doet gelden. Op de kaarten hieronder is te zien hoe dit proces is verlopen. Aan de periferie ontstonden de eerste eentalig-Franse terreinwinsten, door de ontsluiting van het platteland via de havenaanleg in het noordwesten bij Duinkerke en langs de spoorlijn in het zuidoosten bij de kleine industriestad Armentiers (Armentières). Vanuit deze twee ecomomische polen rukt de tweetaligheid op, waarbij de balans geleidelijk ten gunste van het Frans gaat doorslaan, zodat anno 1972 geen enkel gebied nog eentalig Vlaams is; zie voor meer gedetailleerde data ook externe link).

Taalverhoudingen in de Franse Westhoek in 1874 en 1972

[bewerk] Woordenboek

Alle Vlaamse dialecten staan onder druk van de standaardtaal. Ze vervlakken en verliezen hun eigenheid en rijkdom. Dat is zeker het geval met het Frans-Vlaams, waar de Franse inslag erg sterk is. Maar door zijn staatkundig isolement sedert meer dan twee eeuwen heeft het Frans-Vlaams een woordenschat bewaard die elders al lang verdwenen is. In de laatste decennia echter is de overdracht van de oudere naar jongere sprekers bijna tot stilstand gekomen en dreigt het Frans-Vlaams geheel te verdwijnen.
Gedreven door zijn liefde voor de Frans-Vlamingen en hun taal heeft Cyriel Moeyaert jarenlang geijverd voor de opwaardering van hun taalpatrimonium. Dat deze woordenschat nu opgetekend is, is van onschatbare waarde voor de Nederlandse taalwetenschap en het Nederlands cultuurbezit. Voor deze woordverzameling heeft Cyriel Moeyaert een kleine halve eeuw taal beluisterd en opgeschreven. Vele jaren bleef zijn werk versnipperd, maar in 2005 is dit monnikenwerk eindelijk ondergebracht in het Woordenboek van het Frans-Vlaams /Dictionnaire du Flamand de France, 340 pagina's groot. Dick Wortel, medewerker aan het Instituut voor Nederlandse Lexicologie te Leiden, verzorgde de redactie, samen met Frans Debrabandere, Hugo Ryckeboer en Eric Duvoskeldt.

[bewerk] Woordenlijst

Hieronder volgt een kleine proeve van de Frans-Vlaamse woordenschat:

een liitje = een beetje
een kokkemaere = een nachtmerrie (Picardisch: cauquemar; Frans: cauchemar)
een kliinkebelle = een belletje
de leuriinge van den avond = avondschemering
zoeteboomtei = zoethoutthee
kamermiine = kamille
tullepooize = tulp
kaffiemuzel = stoffen koffiefilterzak
verspriinkelen = nieuwe laddersporten aanbrengen
piilepoelepantjes = paarden in een raadsel
kanneboetaaie = fles van een liter
piepebontje = lieveheersbeestje
een kliinkegat = gat waardoor het klinksnoer komt
een pit = een (graf)put
een poelkot = een kippenhok
sjoers = schouders
verkeien = keihard worden
voorste plekke = (mooiste) voorkamer van een huis

[bewerk] Bron

A.J. Welschen 2000-2005: Course Dutch Society and Culture, International School for Humanities and Social Studies ISHSS, Universiteit van Amsterdam (met toestemming)