Extra ecclesiam nulla salus
Extra ecclesiam nulla salus is een Latijnse uitspraak die in de theologie en de kerkgeschiedenis grote betekenis heeft. De uitspaak betekent letterlijk: Buiten de kerk geen heil (redding of zaligheid). Deze formulering werd voorbereid door Ignatius van Antiochië, Irenaeus en Clemens van Alexandrië, maar kreeg zijn expliciete formulering bij Cyprianus (De unitate ecclesiae, c. 6).
[bewerk] Katholieke Kerk
Deze uitspraak is ontstaan in een tijd (2e en 3e eeuw na Chr.) met een wereldbeeld waarin Kerk en wereld in uitgestrektheid nagenoeg schenen samen te vallen. Ieder mens werd toen geacht met de christelijke boodschap geconfronteerd te zijn. In de christelijke theologie werd deze uitspaak in die tijd dan ook strikt geïnterpreteerd. Tijdens het Concilie van Florence legde Paus Eugenius IV in 1442 dit geloofspunt als ex cathedra-uitspraak vast (dogma). "Niet alleen heidenen, maar ook Joden, ketters en schismatici" zijn volgens deze ex cathedra-uitspraak van dit Concilie en haar Pausen "uitgesloten van het heil en stevenen af op de verdoemenis, indien zij zich niet voor het einde van hun leven bekeren tot de ware Kerk van Christus (de katholieke Kerk)".
Naarmate het wereldbeeld van de mensheid zich heeft verbreed (ontdekking van andere volkeren en werelddelen), kwam daar elders verandering in (vergelijk het concilie van Trente (1545-1563)). De Kerk bleeft echter bij haar standpunten en sloot eenieder uit de heilsgemeenschap die zich met vol geweten tegen de katholieke leer opstelde.
Ook vandaag wordt deze uitspraak genuanceerd. Zonder de sacramenten en de Kerk, die zelf als sacrament voor en in de wereld wordt gedefinieerd, is er voor mensen geen redding. De Kerk is in deze theologie onmisbaar voor de bemiddeling van het heil. Door de ware Kerk van Christus deelt God het heil aan mensen uit. Omdat de Rooms-Katholieke Kerk de enige kerk van Christus is, heeft zij ook "het beste zicht op de openbaring".
Enerzijds erkent de Katholieke Kerk sinds het Tweede Vaticaans Concilie (1962-1965), dat God zich veelvuldig tegenwoordig stelt, niet alleen jegens de enkeling, maar ook jegens de volkeren in de rijkdom van hun spiritualiteit, die in de religies zijn wezenlijke expressie vindt. De aanwezigheid van elementen van heiliging en waarheid zijn daarom evenwel ook buiten de zichtbare Kerk waar te nemen, hoewel dit niet de eenduidige helderheid en werkzaamheid van de sacramenteel handelende Kerk evenaart. Anderzijds weet de Kerk zich op mysterievolle wijze verbonden met alle mensen van goede wil en derhalve kan zij ook buiten de direct zichtbare Kerk werkzaam zijn. Een voorbeeld zijn protestantse kerkgenootschappen, wier werkzaamheid afgeleid is van de aan de Katholieke Kerk toevertrouwde "volheid van genade en waarheid".
Het Tweede Vaticaans Concilie stelt vast dat de Kerk van Christus "zich bevindt in de Katholieke Kerk, die door de opvolger van Petrus en de met hem verenigde bisschoppen wordt bestuurd", en tegelijkertijd erkent het dat "ook buiten haar schoot meerdere bestanddelen van heiliging en waarheid te vinden zijn die, als de eigen gaven van de Kerk van Christus, naar de katholieke eenheid heenstuwen". En verder wordt uitgelegd, dat "De afgescheiden Kerken en gemeenschappen zijn dus, ook al hebben zij vanuit onze geloofsovertuiging tekorten, in het heilsmysterie allerminst zonder betekenis en zonder waarde. De Geest van Christus weigert immers niet ze te gebruiken als heilsmiddelen, die hun kracht juist ontlenen aan de volheid van genade en waarheid, die aan de Katholieke Kerk is toevertrouwd".
Deze nieuwe ecclesiologische zienswijze maakte de nieuwe interpretatie van "extra ecclesiam nulla salus" mogelijk en is met name neergelegd in de pastorale constitutie Gaudium et Spes van het Tweede Vaticaans Concilie als ook de documenten Unitatis Redintegratio en Dominus Iesus (2000).
Katholieke traditionalisten wijzen de opvattingen van Vaticanum II over het "extra ecclesiam nulla salus" af en beschouwen deze als een breuk met de traditie en leer van de Kerk. De huidige breuk met opvattingen zoals nog door paus Pius XII uitgelegd in zijn encycliek Humani Generis (1950) is duidelijk. Pius XII beschrijft degenen die de noodzakelijkheid tot de zichtbare Rooms-Katholieke Kerk ("die één en hetzelfde is als de ware Kerk van Christus", HG, Nr. 27) te behoren, verminderen en verwateren als "dwaalleraars". Zijn voorgang Pius XI benadrukte in Mortalium Animos (1928) ook de exclusiviteit van het heil in de Rooms-Katholieke Kerk en dat niemand die met persoonlijke instemming buiten eenheid met de Apostolische Stoel van Rome en de onderwerping aan de dogmatische inhoud van het katholiek geloof blijft, aan het heil kan deelachtig worden.
[bewerk] Reformatie
De Reformatie van de 16e eeuw (Maarten Luther, Johannes Calvijn) heeft met deze gedachte gebroken. De Reformatie stelt dat het behoud verbonden is aan het geloof in Christus. De reformatoren zijn van opvatting dat er zonder de Bijbel geen sprake kan zijn van behoud en redding.
