Circus (cultuur)
Met een circus wordt gewoonlijk een reizend gezelschap bedoeld dat optreedt in een grote tent en bestaat uit verschillende optredens van acrobaten, jongleurs, clowns, dierentemmers (van leeuwen, tijgers, olifanten) en soms ook goochelaars.
Er zijn ook circussen die niet (meer) rondreizen en op een vaste plaats blijven en circussen zonder dieren.
In het laatste decennium van de 20e eeuw hebben een aantal circussen, onder invloed van onder andere het van oorsprong Canadese Cirque du Soleil, een ontwikkeling doorgemaakt naar circus-theater. Dit soort circusgroepen combineert circus, muziek, zang en dans in een voorstelling met een verhaal. Binnen het circus geldt een sterke divisie tussen 'geboren circus' (Circusdynastieën/ families) en 'aangenomen circus'. De internationale verbanden tussen circusfamilies zijn hecht, en generaties tellen even sterk als talent: 'Nieuwkomers' moeten wel zeer getalenteerd en gemotiveerd zijn, om ooit werkelijk opgenomen te worden.
Inhoud |
[bewerk] Circussen
De bekendste circusartiesten in Nederland en België zijn waarschijnlijk wel Bassie en Adriaan. Zie lijst van circussen voor een uitgebreide lijst.
Campingcircus- en campingtournees zijn diverse kleine, 'samengestelde' circussen, die uitsluitend in het kampeerseizoen reizen, voornamelijk langs de grotere recreatiecentra en campings. Voor deze circussen zijn gemeenteplaatsen, met hoge staangelden en precario, zelden een optie meer. Deze circussen bestaan buiten het seizoen vooral van 'uitkopen' (ingekochte voorstellingen) en tentverhuur. Voorbeelden hiervan zijn onder meer het Brabantse Circus Harlekino van Peter Verberk, het Amsterdams-Belgische Circus Bavaria van Bart de Vriend, Circus Benelux van Karin Range, Circus Malford van John Reynen/ Georg Sperlich, Circus Fantastique Kitty Hagen en Circus Romano van de familie Mendes / Weisheit. De dwarsverbanden tussen deze circussen zijn groot, waarbij artiesten buiten het familieprogramma vaak tussen de circussen wisselen, terwijl de directies niet zelden in duchtige concurrentie over de plaatsen leven. Vaak worden activiteiten gecombineerd met openluchtvoorstellingen, jaarmarkten, evenementenverhuur en dergelijke.
Enkele circussen en artiesten zijn ons de laatste jaren ontvallen. Terwijl 9 van de 10 mensen die gevraagd wordt een bekend Nederland circus te noemen nog altijd 'Boltini' zal zeggen, bestaat dit circus al jaren niet meer. Kerst 2003 overleed grand signeur Toni Boltini (Akkerman). Zijn tweede vrouw Pammy zette het circusverhuurbedrijf dat zij reeds jaren runde voort. Bijvoorbeeld Circus Aladdin, van Ben Tertoole (Berdini), ging min of meer geruisloos op in de tentverhuur van Rob Ritman. In Brabant overleed een van de laatste telgen uit het roemruchte circusgeslacht Kinsbergen, de tragi-komische meesterclown Peter van der Poll (Pietje).
[bewerk] Nederlandse Circusgeschiedenis
Begin 20 e eeuw waren de bekendste reizende circussen in Nederland de circussen van Leon Kinsbergen (paarden) en Maurits Blanes. Daarnaast zien we in de jaren twintig al namen die we heden ten dagen nog in het circus tegenkomen, namelijk Mullens, Renz, Teuteberg en Mikkenie. De bekendste naoorlogs circussen in Nederland waren Circus Van Bever (met de beroemde rijdster Illonka Karoly), Boltini, Mikkenie en Circus Strassburger. De tevens joodse familie Strassburger vluchtte vlak voor de oorlog naar Nederland en zou deze hier overleven met behulp van Frans Mikkenie als zogenaamde 'interim'. De rol van Toni Boltini in de oorlogsjaren was typisch en schimmig. Terwijl sommigen hem altijd als een collaborateur bleven zien -hij trad de hele oorlog gewoon op- bleek dat de eigenzinnige individualist met groot gevaar heel wat niet-arische artiesten in zijn circus verborgen had weten te houden, waaronder de muzikantenfamilie Weiss (Tata Mirando) en clown Miech Teitelbaum. Elly Strassburger zou met haar man Harry Belli tot 1965 'circus maken' in Nederland. Haar man, dompteur, was vooral bekend van zijn nummer 'tijger te paard'. In de jaren zestig en zeventig kregen de circussen het, in concurrentie met de televisie, moeilijk. Veel circussen trachten te overleven door te 'veramerikaansen' en 'verglitteren'. Kleine acts werden opgevoerd met veel visueel geweld en pogingen tot 'glamour'. Circus Boltini bleef vasthouden aan klassiek circus met toevoeging van nieuwe elementen, zoals het uitnodigen van populaire artiesten uit andere disciplines (Rob de Nijs en Johnny Lion). Hoewel er talloze Nederlandse circussen reisden, behield Boltini eigenlijk een monopolie op de top. De huidige reizende circussen zijn bijna allemaal op een of andere wijze aan Toni Boltini verwant. Of het is familie (zoals Hans Martens, Alberto Althoff) of het zijn oud-werknemers (echtpaar Diks). Uitzondering zijn enkele autonome circusfamilies, zoals van Circus Royal en enige circusbedrijven die zich combineren met facilitair verhuur (Mikkenie, Ritman). De Nederlandse circusfamilies kennen vele kruisverbanden met Duitse, Belgische en Franse circusfamilies.
[bewerk] Circusdirecteur
Bekende circusdirecteuren zijn:
- Toni Boltini
- Herman Renz
- Oscar Carré
- Joop Teuteberg
- Hans Martens
- Martin Hanson
- Maurice Veldkamp
- Ron Ronell
Er zijn ook enkele Nederlandse directeuren die buitenlandse circussen in Nederland onder hun hoede hebben bijvoorbeeld:
- Fernand Banning Circus Krone
- John Reynen Circus Malford
[bewerk] Circusmuziek
Een internationaal werkend Nederlands Circusorkest is de 7-koppige formatie van Coty Teuteberg. Dit is ook het orkest dat sinds jaar en dag wintercircus Martin Hanson begeleidt. Een ander Circusorkest dat in Nederland te zien is( bij Herman Renz), is het orkest van Robert Rzeznik. Veel kleiner is het familiecombo olv Ralf Huberti dat jarenlang bij Circus Harlekino de live muziek verzorgde, met Hammondorgel, twee trompetten en drums -tevens muzikale clowns. Typische circusnummers zijn 'Einlass', 'Caravane'('fakirmuziek', en ook vaak ter begeleiding van (roof) diernummers, maar ook een circusbegrafenisklassieker) 'De Springende Kikker', de Waldenburger galop, Tico Tico (ook van Abreu) en Cinnamon and Spice (trapeze) en 'Oh mein Papa' als finalemuziek. Op wereldschaal was de bekendste orkestleider in het circus Merle Evans. Hij bewerkte veel klassieke muziek voor de circuspiste, zoals Rimsky-Korsakov's 'Flight of the Bumblebee' voor de onvergetelijke luchtacrobate Lillian Leitzl.
[bewerk] Circusartiest als beroep
In Nederland was Circusschool De Hoogte in Leeuwarden lange tijd de enige vakopleiding tot professioneel circusartiest. In september 2006 is de HBO opleiding Circus Arts gestart bij Codarts (hogeschool voor de kunsten) in Rotterdam. Daarnaast zijn op verschillende plaatsen vooropleidingen te volgen die de nodige basis geven voor een opleiding tot professioneel circusartiest, zoals bij Circus Poehaa in Arnhem.
Buiten Nederland zijn instituten gevestigd in o.a. Brussel (BE).
[bewerk] Dieren in het circus
Er is geen onafhankelijk toezicht op het welzijn van circusdieren in Nederland. Ook bestaat er geen wetgeving voor het houden van dieren in het circus. Er is dus geen sprake van minimum welzijnsnormen, zoals dat bijvoorbeeld wel geldt voor landbouwdieren. Er zijn veel aanwijzingen voor dierenleed in het circus. De beperkte mogelijkheden om in een reizend bedrijf huisvesting te bieden dat in grootte en inrichting enigszins tegemoet komt aan de behoeften van de dieren en het gebrek aan deskundig personeel zijn daar onder andere debet aan. In veel landen is het gebruik van (wilde) dieren in het circus uit welzijnsoverwegingen al verboden. In de maatschappij ontstaat een steeds duidelijkere roep om dieren niet meer te laten lijden voor ons vermaak en niet meer op deze manier in te zetten voor ons vermaak. Steeds meer circussen stappen dan ook af van het gebruik van (wilde) dieren in hun show en kiezen voor een modern, theatraler, circus zonder dieren.
