ಛಂದಸ್ಸು
From Wikipedia
ಛಂದಸ್ಸು - ಪದ್ಯವನ್ನು ರಚಿಸುವ ಶಾಸ್ತ್ರ.
ಛಂದಸ್ಸಿನ ಶಾಸ್ತ್ರದ ಪ್ರಕಾರ ರಚಿತವಾದ ಪದ್ಯವನ್ನು ಛಂದೋಬದ್ಧ ಪದ್ಯ ಎನ್ನುವರು.
ಛಂದಸ್ಸು ಕನ್ನಡ ಸಾಹಿತ್ಯ, ಸಂಸ್ಕೃತ ಸಾಹಿತ್ಯದ ಆರಂಭದ ದಿನಗಳಿಂದಲೂ ಬಳಕೆಯಲ್ಲಿದ್ದು, ಕಾಲಕ್ರಮದಲ್ಲಿ ಹಲವಾರು ಪರಿಷ್ಕರಣೆಗೊಳಪಟ್ಟಿದೆ.
ಛಂದಸ್ಸಿನಲ್ಲಿ ಮುಖ್ಯವಾಗಿ ಮೂರು ವಿಭಾಗಗಳಿವೆ
ಪರಿವಿಡಿ |
[ಬದಲಾಯಿಸಿ] ವಿಭಾಗಗಳು
- ಪ್ರಾಸ
- ಯತಿ
- ಗಣ
[ಬದಲಾಯಿಸಿ] ಪ್ರಾಸ
ಒಂದು ನಿರ್ದಿಷ್ಟ ವ್ಯಂಜನವು ಪದ್ಯದ ಪ್ರತಿ ಸಾಲಿನ ಆದಿ, ಮಧ್ಯ, ಅಥವಾ ಅಂತ್ಯದಲ್ಲಿ ನಿಯತವಾಗಿ ಬರುವುದೇ ಪ್ರಾಸ.
ಕಾವ್ಯದ ಪ್ರತಿಸಾಲಿನ ಒಂದು ಮತ್ತು ಎರಡನೆಯ ಸ್ವರಗಳ ನಡುವೆ ಬರುವ ಪ್ರಾಸ ಆದಿಪ್ರಾಸ.
ಪ್ರತಿಸಾಲಿನ ಮಧ್ಯದಲ್ಲಿ ಬರುವ ಪ್ರಾಸವು ಮಧ್ಯಪ್ರಾಸ. ಇದು ಸಾಮಾನ್ಯವಾಗಿ ಮೊದಲ ಸಾಲಿನಲ್ಲಿ, ಅದರಲ್ಲೂ ವಿಶೇಷವಾಗಿ ತ್ರಿಪದಿಗಳಲ್ಲಿ ಕಂಡುಬರುತ್ತದೆ.
ಹಾಗೆಯೇ, ಪ್ರತಿಸಾಲಿನ ಅಂತ್ಯದಲ್ಲಿ ಬರುವ ಪ್ರಾಸವೇ ಅಂತ್ಯಪ್ರಾಸ.
[ಬದಲಾಯಿಸಿ] ಯತಿ
ಯತಿ ಎಂದರೆ ಕಾವ್ಯವನ್ನು ವಾಚಿಸುವಾಗ ಅರ್ಥಕ್ಕೆ ಅಡ್ಡಿಯಾಗದಂತೆ ಉಸಿರು ತೆಗೆದುಕೊಳ್ಳಲು ನಿಲ್ಲಿಸುವ ತಾಣ.
[ಬದಲಾಯಿಸಿ] ಗಣ
ಗಣ ಎಂದರೆ ಗುಂಪು. ಛಂದಸ್ಸಿನಲ್ಲಿ ಮಾತ್ರಾಗಣ, ಅಕ್ಷರಗಣ ಮತ್ತು ಅಂಶಗಣಗಳೆಂಬ ಮೂರು ವಿಧದ ಗಣಗಳಿವೆ.
[ಬದಲಾಯಿಸಿ] ಮಾತ್ರಾಗಣ
ಮಾತ್ರೆಗಳ ಆಧಾರದಿಂದ ಗಣ ವಿಭಾಗ ಮಾಡುವುದೇ ಮಾತ್ರಾಗಣ. ಮೂರು, ನಾಲ್ಕು ಅಥವಾ ಐದು ಮಾತ್ರೆಗಳಿಗೆ ಒಂದೊಂದು ಗಣ ಮಾಡಲಾಗುವುದು. ಸಾಲಿನಲ್ಲಿರುವ ಎಲ್ಲಾ ಮಾತ್ರೆಗಳನ್ನು ಗಣಗಳಾಗಿ ವಿಂಗಡಿಸಬೇಕು.
[ಬದಲಾಯಿಸಿ] ಮಾತ್ರೆ
ಅಕ್ಷರವನ್ನು ಉಚ್ಚರಿಸಲು ಬೇಕಾದ ಕಾಲವನ್ನು ಮಾತ್ರೆ ಎಂಬ ಮಾನದಿಂದ ಅಳೆಯಲಾಗುವುದು.
[ಬದಲಾಯಿಸಿ] ಲಘು
ಒಂದು ಮಾತ್ರಾಕಾಲದಲ್ಲಿ ಉಚ್ಚರಿಸಲ್ಪಡುವ ಅಕ್ಷರಗಳನ್ನು ಲಘು ( U) ಎನ್ನುವರು.
[ಬದಲಾಯಿಸಿ] ಗುರು
ಎರಡು ಮಾತ್ರಾಕಾಲದಲ್ಲಿ ಉಚ್ಚರಿಸಲ್ಪಡುವ ಅಕ್ಷರಗಳನ್ನು ಗುರು ( - ) ಎಂದು ಕರೆಯುವರು.
[ಬದಲಾಯಿಸಿ] ಪ್ರಸ್ತಾರ
ಲಘು ಗುರುಗಳನ್ನು ಗುರುತಿಸುವ ಕ್ರಿಯೆಯನ್ನು ಪ್ರಸ್ತಾರ ಹಾಕುವುದು ಎನ್ನುವರು.
[ಬದಲಾಯಿಸಿ] ಅಕ್ಷರವು ಗುರು ಎನಿಸುವ ಲಕ್ಷಣಗಳು
| ಲಕ್ಷಣ | ಉದಾಹರಣೆ |
|---|---|
| ದೀರ್ಘಾಕ್ಷರ | _ U ಶಾಲೆ |
| ಒತ್ತಕ್ಷರದ ಹಿಂದಿನ ಅಕ್ಷರ | _ U U U ಒ ತ್ತಿ ನ ಣೆ |
| ಅನುಸ್ವಾರದಿಂದ ಕೂಡಿರುವ ಅಕ್ಷರ | _ U U ಬಂ ದ ನು |
| ವಿಸರ್ಗದಿಂದ ಕೂಡಿರುವ ಅಕ್ಷರ | _ U ದುಃಖ |
| ವ್ಯಂಜನಾಕ್ಷರದಿಂದ ಕೂಡಿದ ಅಕ್ಷರ | U U _ ಮನದೊಳ್ |
| ಐ ಸ್ವರವಿರುವ ಅಕ್ಷರ | _ U U ಕೈ ಮು ಗಿ |
| ಔ ಸ್ವರವಿರುವ ಅಕ್ಷರ | _ U ಮೌ ನ |
| ಷಟ್ಪದಿಯ ಮೂರು ಮತ್ತು ಆರನೆಯ ಪಾದದ ಕೊನೆಯ ಅಕ್ಷರ |
[ಬದಲಾಯಿಸಿ] ಅಕ್ಷರವು ಲಘು ಎನಿಸುವ ಲಕ್ಷಣಗಳು
ಗುರು ಎನಿಸಿಕೊಳ್ಳುವ ಲಕ್ಷಣಗಳನ್ನು ಹೊಂದಿರದ ಅಕ್ಷರಗಳನ್ನು ಲಘು ಎಂದು ಪರಿಗಣಿಸಬೇಕು.
[ಬದಲಾಯಿಸಿ] ಮಾತ್ರಾಗಣ ಆಧಾರಿತ ಛಂದಸ್ಸುಗಳು
- ಕಂದ ಪದ್ಯ
- ಷಟ್ಪದಿ
- ರಗಳೆ ಕಾವ್ಯ
[ಬದಲಾಯಿಸಿ] ಅಕ್ಷರಗಣ
ಅಕ್ಷರಗಳ ಆಧಾರದಿಂದ ಗಣ ವಿಭಾಗ ಮಾಡುವುದೇ ಅಕ್ಷರಗಣ.
ಮೂರು ಮೂರು ಅಕ್ಷರಗಳಿಗೆ ಒಂದೊಂದರಂತೆ ಗಣ ವಿಂಗಡಣೆ ಮಾಡಲಾಗುವುದು. ಪದ್ಯದ ಸಾಲುಗಳಲ್ಲಿರುವ ಎಲ್ಲ ಅಕ್ಷರಗಳೂ ಗಣಗಳಾಗಿ ವಿಂಗಡಿಸಲ್ಪಡಬೇಕೆಂಬ ನಿಯಮವಿಲ್ಲ. ಗಣ ವಿಂಗಡಣೆಯ ನಂತರ ಒಂದು ಅಥವಾ ಎರಡು ಅಕ್ಷರಗಳು ಶೇಷವಾಗಿ ಉಳಿಯಬಹುದು.
ಅಕ್ಷರಗಣಗಳ್ಲಿ ಒಟ್ಟು ಎಂಟು ವಿಧಗಳಿವೆ.
- ಯಗಣ
- ಮಗಣ
- ತಗಣ
- ರಗಣ
- ಜಗಣ
- ಭಗಣ
- ನಗಣ
- ಸಗಣ
[ಬದಲಾಯಿಸಿ] ಯಮಾತಾರಾಜಭಾನ ಸಲಗಂ ಸೂತ್ರ
ಅಕ್ಷರಗಣಗಳನ್ನು ಯಮಾತಾರಾಜಭಾನ ಸಲಗಂ ಎಂಬ ಸೂತ್ರದ ಆಧಾರದಿಂದ ನಿರ್ಣಯಿಸಬಹುದಾಗಿದೆ.
| ಗಣ | ಅಕ್ಷರಗಳು | ಪ್ರಸ್ತಾರ |
|---|---|---|
| ಯಗಣ | ಯಮಾತಾ | U _ _ |
| ಮಗಣ | ಮಾತಾರಾ | _ _ _ |
| ತಗಣ | ತಾರಾಜ | _ _ U |
| ರಗಣ | ರಾಜಭಾ | _ U _ |
| ಜಗಣ | ಜಭಾನ | U _ U |
| ಭಗಣ | ಭಾನಸ | _ U U |
| ನಗಣ | ನಸಲ | U U U |
| ಸಗಣ | ಸಲಗಂ | U U _ |
[ಬದಲಾಯಿಸಿ] ಗಣಗಳನ್ನು ಗುರುತಿಸುವ ಪದ್ಯ
ಅಕ್ಷರಗಣದಲ್ಲಿ ಬರುವ ಎಂಟು ಗಣಗಳನ್ನು ಗುರುತಿಸಲು ಕೆಳಗಿನ ಪದ್ಯವು ಸಹಕಾರಿಯಾಗಿದೆ.
ಗುರು ಲಘು ಮೂರಿರೆ ಮ - ನ - ಗಣ
ಗುರು ಲಘು ಮೊದಲಲ್ಲಿ ಬರಲು ಭ - ಯ - ಗಣಮೆಂಬರ್
ಗುರು ಲಘು ನಡುವಿರೆ ಜ - ರ - ಗಣ
ಗುರು ಲಘು ಕೊನೆಯಲ್ಲಿ ಬರಲು ಸ - ತ - ಗಣಮಕ್ಕುಂ
[ಬದಲಾಯಿಸಿ] ವೃತ್ತಗಳು
ಅಕ್ಷರಗಣದ ಛಂದಸ್ಸನ್ನು ವೃತ್ತ ಎಂದು ಕರೆಯಲಾಗುತ್ತದೆ. ಕನ್ನಡದಲ್ಲಿ ಆರು ವೃತ್ತಗಳಿವೆ.
[ಬದಲಾಯಿಸಿ] ಅಂಶಗಣ
ಅಂಶಗಳ ಆಧಾರದಿಂದ ಗಣ ವಿಭಾಗ ಮಾಡುವುದೇ ಅಂಶಗಣ. ಇದರಲ್ಲಿ ಮೂರು ವಿಧ.ಎರಡು ಅಂಶಗಳ ಗಣವನ್ನು ಬ್ರಹ್ಮಗಣ ಎಂತಲೂ, ಮೂರು ಅಂಶಗಳ ಗಣವನ್ನು ವಿಷ್ಣುಗಣ ಎಂತಲೂ ನಾಲ್ಕು ಅಂಶಗಳ ಗಣವನ್ನು ರುದ್ರಗಣ ಎಂತಲೂ ಕರೆಯುವರು. ಸಾಂಗತ್ಯ ಮತ್ತು ಕೆಲವು ತ್ರಿಪದಿಗಳು ಅಂಶಗಣಕ್ಕೆ ಸೇರಿದವು.
