Blàr Chùil Lodair

As a'Wikipedia

Chaidh Blàr Chùil Lodair a chur air 26 an Giblean 1746.

Blàr a thachair anns am bliadhna 1746 eadar an arm Seumasach fo am prionnsa Tearlach Stiùbhart "an Agarach Òige" agus an t-arm aig Hanobhair fo an Diùc Cumberland. Bha Gàidheil ann an gach arm agus 'siad a rinn an àrd am pairt is motha den arm Seumasach agus eadar 1/3 gu 2/3 den arm Dìlseach. Chaill na Seumasaich ged a rinn iad sabaisd gasda agus lean sgrios mhòr air feadh an Gaidhealtachd an aghaidh na Gaidheal.

Tha Cùil Lodair faisg air mòinteach Dhruim Athaisidh, agus mu chòig mìle an ear air Inbhir Nis. B' e sin am blàr mu dheireadh a chaidh a chur air talamh Bhreatainn.

Carson a thachair am blàr seo? Bha am Prionnsa Teàrlach Stiùbhart (no am Prionnsa Bòidheach, mar a chanadh an fheadhainn a bha ga leantainn) a' feuchainn ri crùn a shinnsirean fhaighinn air ais.

Bha Teàrlach a' smaoineachadh gur e esan an t-oighre dligheach agus gur ann aigesan a bu chòir dhan chrùn a bhith 's chan ann aig duine de theaghlach Hanòbhair.

Bha na daoine ris an canar na Seumasaich dhen aon bheachd. Is ann air sgàth sin a thachair gach ceannairc eadar 1715 agus 1745.

Is ann ann am muinntir na h-Alba agus gu h-àraidh anns na Gaidheil a bha Teàrlach a' cur a dhòchais. Dh'fhàg e an Fhraing ann am bàta cogaidh agus nuair a ràinig e Alba, 's ann ann an Eirisgeigh a thàinig e air tìr an toiseach.

An dèidh sin ràinig e Loch nan Uamh eadar Mùideart agus Arasaig. Nuair a chaidh a' chuid bu mhotha de na cinn-feadhna Gaidhealach còmhla ris, rinn e a shlighe gu deas gus an do ràinig e Darbaidh.

Cha b' urrainn dha a dhol na b' fhaide na sin agus thàinig air tilleadh gu tuath gus an do ràinig e Inbhir Nis.

Bha Diùc Uilleam ga leantainn fad na h-ùine agus choinnich an t-Arm Dearg agus na Gaidheil ri chèile air raon Chùil Lodair, mu chòig mìle à Inbhir Nis.

Cha robh càil eile a b' urrainn dhan dà arm a dhèanamh a-nis ach a dhol a shabaid. Bha na Gaidheil sgìth agus glè lag le dìth bidhe agus cadail.

Cha robh ach mu chòig mìle saighdear ann an arm nan Gaidheal. Bha mu naoi mìle saighdear a bha cleachdte ri sabaid aig Diùc Chumberland.

Nan robh Teàrlach air arm gu lèir a chruinneachadh bhiodh co-dhiù uimhir de shaighdearan aige 's a bh' aig an Diùc.

Ach nuair a ràinig na Gaidheil Inbhir Nis, chaidh feadhainn aca air feadh na dùthcha a dh'iarraidh bidhe agus a dh'fhaicinn an teaghlaichean. Mar sin, bha arm a' phrionnsa na bu laige.

Ach chuir Teàrlach roimhe a dhol an aghaidh an Airm Dheirg le na bha aige de shaighdearan, fiù 's ged a bha na h-oifigearan aige an aghaidh a dhol a shabaid leis an staid anns an robh an t-arm. Ach cha ghabhadh Teàrlach an comhairle.

Bha iadsan a' smaoineachadh (agus bha iad ceart) nach robh mòinteach Chùil Lodair freagarrach dha na Gaidheil agus thuirt iad gum biodh e na b' fheàrr teiche na b' fhaide gu tuath far am faigheadh iad talamh agus cothrom sabaid ris an robh na Gaidheil cleachdte.

Chomhairlich iad dha dàil a chur anns a' bhlàr, ach chan èisteadh Teàrlach riutha.

Chaidh na cinnidhean Gaidhealach a chuir an òrdugh mar a leanas:

A' chiad sreath: Na Camshronaich, Fir Athail, Stiùbhartaich na h-Apann, na Frisealaich, Clann an Tòisich, Clann Lachlainn, Rèisimeid Iain Ruaidh Stiùbhairt, Clann Fhearchair, Clann Illeathain, Clann Raghnaill, na Siosalaich, Clann Dòmhnaill, Fir na Ceapaich agus Ghlinne Garadh.

An dàra sreath; Morair Ogilbhidh agus a dhaoine, Morair Luthais Gòrdan agus a dhaoine, Gòrdanach Ghlinne Buichead agus a dhaoine, Diùc Pheairt agus a dhaoine.

Bha an eachdraidh (am beagan a bh' ann dhiubh) air cùlaibh nan sreathan. Bha am Morair Seòras Moireach air ceann na ciad sreatha agus Morair Dhrumainn air ceann na dara sreatha.

Cha deach urram na làimhe deise a thoirt do Chloinn Dòmhnaill, mar a b' àbhaist bho àm Blàr Allt a' Bhonnaich (1314) agus ghabh iad gu dona e. Sheas iad gun an claidheamhan a tharraing.

Tha seanchaidhean ag ràdh gun tuirt Fear na Ceapaich, an uair a chunnaic e na Dòmhnallaich a' fàgail an raoin, "A Dhia nan gràs, an do thrèig clann mo chinnidh mi?"

An uair a bha an dà arm a' tighinn faisg air a chèile, thàinig fras gharbh clachan-meallain bhon ear-thuath dìreach an aodainn nan Gaidheal, agus ged a dh'fheuch iad ri taobh an fhuaraidh fhaighinn air an arm dhearg, cha do rinn iad a' chùis air an sin.

Thòisich am blàr air gach taobh le fras pheileirean bho na gunnachan mòra. Sgrog na Gaidheil am bonaidean mar a b' àbhaist agus ruith iad an aghaidh nan Sasannach.

Ach rinn gunnachan nan Sasannach milleadh uabhasach. Sheall na Gaidheil cho treun 's a bha iad le biodag is claidheamh.

Cha do mhair am blàr ach mu thrì chairteal na h-uarach. Fhuair an t-arm dearg a' bhuaidh agus theich arm a' Phrionnsa, a h-uile fear a' dèanamh air a shon fhèin.

Bha Teàrlach na fhògarrach; thàinig gach dòchas a bh' aige gu neoni.

Cha deach fhaighinn a-mach le cinnt a-riamh an àireamh a chaidh a mharbhadh air raon Chùil Lodair.

Tha daoine fiosrach a' dèanamh a-mach gun do chaill na Gaidheil, eadar na bha air an droch leòn agus na bha marbh, mu dhà cheud deug (1200) agus nach do chaill an t-arm dearg ach mu thrì ceud gu leth (350).

"Ann an dùthaich nam mòrbheann Tha uabhas is caoidh! Luchd nam boineid 's nam breacan Chan fhaicear a-chaoidh; Na fir ùra bu trèine, Nach gèilleadh 's iad beò, Air monadh Chùil Lodair, Gun phlosg is gun deò." Bha na rinn an t-arm dearg an dèidh a' bhlàir anabarrach brùideil. Chaidh rudan uabhasach a dhèanamh le òrdugh Diùc Uilleim. Air sgàth sin, thug na h-Albannaich "am Feòladair" air mar fhar-ainm, agus bu mhath an airidh.

Is iomadh Gaidheal gaisgeil a bha na laighe leòinte an dèidh a' bhlàir a chaill a bheatha le brùidealachd nan Sasannach. Gheibh sinn cunntas air an seo bho eachdraidh na h-Alba agus gu deimhinne tha e sgreataidh ri leughadh.

An uair a bha an laoch ainmeil ud, Iain Ruadh Stiùbhart fo chàrn, rinn e òran tiamhaidh air latha Chùil Lodair, agus 's e seo a thuirt e mu Dhiùc Uilleam:

"'S gum bi Uilleam mac Dheòrs; Mar chraoibh gun duilleach fo leòn, Gun fhreumh, gun mheangan, gun mheòran gèige. Gu ma lom bhios a leac, Gun bhean, gun bhràthair, gun mhac, Gun fhuaim clàrsaich, gun lasair chèire." Tha luchd-eachdraidh ag ràdh gun deach am mallachd seo a choileanadh mus do bhàsaich e.

Chaidh iomadh blàr a chur ann an Alba a bha na b' fhuiltiche na Blàr Chùil Lodair, ach cha deach gin a chur a-riamh, mura b' e Blàr Allt a' Bhonnaich (1314) ris an robh uiread an urra.

Bha am Prionnsa bochd a-nis fon choill, agus air a ruagadh air feadh an àite. Chaidh deich mìle fichead punnd Sasannach a ghealltainn do dhuine sam bith a bhrathadh e, ach bha na Gaidheil cho dìleas dha agus cha do bhrath duine e. Chan eil eisimpleir air dìlseachd coltach ri seo ann an eachdraidh an t-saoghail.