Klaipeda

Èn årtike di Wikipedia.

Klaipėda (de: Memelburg, pl: Kłajpeda) est ene veye di 194.200 dmorants eyet l' mwaisse poirt sol Mer Baltike del Litwaneye. Klaipeda est li troejhinme veye do payis après Vilnius eyet Kaunas.
Viye veye hanseyatike, elle a lontins stî cnoxhowe di s' no en almand, Memel; ey esse disputêye inte li royåme di Litwaneye eyet les tchvalîs Teutonikes. Li Påye do lak Melno va ficser l' frontire inte li dutcheye di Prûsse eyet l' Litwaneye; Klaipeda va dmorer el Prûsse disk' al disfwaite almande del prumire guere daegnrece.

Note: l' ortografeye e litwanyin est Klaipėda, avou on pont sol e.

[candjî] Djeyografeye

Klaipeda si trove a 120 km di Kalinigrad et a 290 km di Vilnius, la ki l' aiwe di Niemen s' egoline dins l' Mer Baltike. Nén lon d' la, sol boird del Baltike, si trovèt les ståcions balneyaires di Neringa eyet Palanga, ki les Litwanyins î vont voltî. Klaipeda est loyî pa feri avou l' Suwede, li Daenmåtche eyet l' Almagne.

[candjî] Istwere

Li plaece est cnoxhowe come peuplêye pa des tribus del Baltike ossu timpe ki les prumîs siekes di noste ere. So ene longowe termene di tins li veye apårtineut al Prûsse Levantrece, eyet esse lomêye Memelburg ou Memel, do nom almand di l' aiwe di Niemen.

Li poirt sol Mer Baltike fourit fondé e 1252 påzès Tchvalîs Teutonikes, eyet lomé e latén Castrum Memele. E 1254, Memelburg riçuva les droets del veye di Lübeck. Li redjon fourit cristianijheye påzès Tchvalîs Teutonikes.

E 1422, li Påye do lak Melno ficsa l' frontire inte li Prûsse eyet l' Litwaneye; Memelburg esteut do costé del Prûsse, eyet l' frontire dimora-st insi disk' e 1919. Ci fourit ene des frontires e l' Urope ki dmana l' pus d' tins sins candjî; on ndè cåze dins l' prumî vers do vî imne nåcionå almand Das Lied der Deutschen, ki cåze del sitindêye des tîxhon-cåzants: Von der Maas bis an die Memel (di Mouze disk' a l' aiwa di Miemen).

A pårti d' 1474 Memel fourit goviernêye pal Lwè Culm ki s' aplica åzès veyes so tere prûssyinne. E 1525 li veye di Memel, dizo l' moennance da Albert di Prûsse (Albrecht von Brandenburg-Ansbach-Prussia), adopta l' Luteranisse. Ci fourit l' comince d' ene longowe termene di prosperité pol veye eyet l' poirt, la kel Dutcheye di Prûsse esteut on fî del Pologne et pus tård on boket del Kiminålté Pologne-Litwaneye. Li veye frontire sierveut d' poirt pol vijhene Litwaneye, profitant di s' sitouwåcion so l' aiwe di Niemen Les tins d' prosperité ont fini cwand, inte 1629 eyet 1635 Memel fourit atakêye, edomadjeye eyet ocupêye pal Suwede. Ele fourit rcostrûte sacwants côps, eyet 75 ans pus tård bråmint des dmorants del veye morént del pesse. Avou l' ahivaedje di l' estat almand unifyî, e 1871, Memel divan l' veye li pus å Nôrouwess di l' Almagne.

E 1919, Klaipeda fourit metowe dizo l' protectorat des payis d' l' Intente. Après l' Påye di Versailles li teritwere åtoû d' Memel a stî rsaetchî foû d' l' Almagne eyet divni ene intité otonome, dizo ocupåcion pa l' årmêye francesse. Mins, cwand l' årmêye litwanyinne, kimandêye på Colonel Budrys ataca e 1923 les tropes francesses ont cwité l' veye, ki fourit anecsêye al Litwaneye. Pus tård, ele rivénrè dizo l' mambornance di l' Almagne cwand ele est anecsêye li 22 d' måss 1939, après les anecsions pa l' Almagne di l' Otriche, des Sudetes, eyet del Boheme et Moraveya.

Tins del deujhinme guere daegnrece, bråmint des dmorants ont fû cåze des batreyes, copurade al fén di 1944 eyet e 1945. Li veye fourit capturêye pal Rodje Årmêye e djanvî 1945 eyet metowe avou l' Republike Sovietike di Litwaneye. Bråmint des dmorants almands fourît evoyîs el Sibereye, eyet ls ôtes tchessîs e l' Almagne.

[candjî] Grands Klaipedyins

• Simon Dach (1605-1659), powete
• Michael Wohlfahrt (1687-1741), pasteur amerikin
• Friedrich Wilhelm Argelander (1799-1875), astronome
• George Adomeit (1879-1967), pondeu amerikin