Ixh-låte
Èn årtike di Wikipedia.
L' ixh-låte, c' est on son tipike do flamind, di l' almand et do walon del Hôte-Årdene et del Hesbaye lidjwesse, ki s' prononce tot rasserant l' air cwand ele passe sol dizeu del goidje. L' ixh-låte si scrît "ç" e l' Alfabet fonetike eternåcionå
L' ixh-låte est bråmint pus doûs a-z ôre ki l' axh-låte.
C' est on son foirt målåjhey a fé rexhe del boke po les djins d' Nameur u d' Tchålerwè, metans.
Ådvins |
[candjî] Li son ixh-låte e walon do 20inme sieke
Les studias de diyalectolodjisses walons, dins l' A.L.W. et ådfoû mostrèt pår les mots k' estént prononcîs avou èn ixh-låte e walon e 20inme sieke, et la ki ç' prononçaedje la egzistéve adon.
[candjî] Mots prononcîs ixh-låtés
- Mots scrîts avou l' betchfessî xh:
- Mots scrîts asteure avou l' betchfessî jh:
- Kimons nos: eglijhe, ceréjhe.
- Nos d' plaeces: Li Gléjhe, Falijhe
- Mots scrîts asteure avou l' betchfessî sch:
- Kimons nos: dischinde, a pîs d(i)schås
[candjî] Sicrijhaedje di l' ixh-låte e 20inme sieke
- hy dins l' sistinme Feller.
- xh dins les dierins ratournaedje di l' evindjîle, da J.M. Lecomte
- sh dins l' motî d' Ovîfa, da Manfred Lejoly.
- h pa imitåcion do rashiaedje des minmes mots a Lidje, aprume dins l' Motî da Haust. Adon, on n' pout nén dire, rén k' å lére, si c' est on prononçaedje ixh-låté u nén.
[candjî] Sitindêye la k' on prononcive ixh-låté
On pleut ôre coramint on son ixh-låte dins tot l' grand Payis d' Lidje. Les plaeces li pus lon erî d' Lidje k' on prononcive co coramint l' ixh-låte e 20inme iseke:
- Li payis d' Hanut (Lîssin, Moxhe (viyaedje))
- Li Bijhe del province do Lussimbork (Manhé, Vå-Xhavane).
A Lidje minme, et a Vervî, po des mots avou "xh" et "jh" metous al fén , on-z oyeut purade on ixh-låte k' on clair "h": åhe, cohe.
Al Bijhe di Lidje (Vizé, Roclindje), ni l' son ixh-låte, ni on clair "h" n' esteut oyåve dins ces mots la.
[candjî] Istwere do son ixh-låte e walon
[candjî] Mwaisse atuze
Come on n' a né eredjistrer li cåzaedje des djins do 8inme, 10inme, 12inme, 15inme sieke, ci n' est k' dins li scrijhaedje des vîs papîscrîts k' on pout adviner ki les djins prononcént d' ene manire u d' l' ôte. Mins i fåt bén pinser k' on novea prononçaedje ni va passer dins les papîs ki bråmint après si skepiaedje, paski les scrijheus sont todi foirt wårdiveus.
[candjî] Situdiaedje di l' istwere di l' ixh-låte
C' est les linwincieus ki vont rnaxhî dins les vîs papîs ki studièt ces ponts la. Li pus sûti, sins manke, fourit Louwis Rmåke. I fjha tot on live so l' ixh-låte (k' i lome H sigondaire) e walon, Les variations de l' H secondaire en Ardenne Liégeoise. On rascourti di ces rcwerances la est metou dins l' hagnon 58 di s' dierin live, La différentiation dialectale en Belgique Romane avant 1600.
Gn a des ôtes sincieus (des Wallons et des ôtes) k' ont eto studyî ci son la, veyanmint k' il egzistêye u a egzisté dinltins dins des ôtes "pitits" lingaedjes romans.
- Wilmotte, M. (Etudes de philologie romane, Paris, 1932).
- Wüest, J. (La dialetalisation de la Gallo-Romania, Problèmes phonologiques, Berne 1979).
- Paul Marchot Die Mundart von Gueuzaine-Weismes (phonetish behandelt) teze, Bonn, 1911.
[candjî] Sourdants etimolodjikes des mots avou l' ixh-låte
L' etimolodjeye des mots ixh-låtés est foirt varieye:
| Troke di sons | lingaedje-sitok | mot latén | mot walon |
| tch | latén | rumice | ronxhe |
| t + y | latén | puteare | poujhî |
| s + y | latén | mansione | måjhon, måjhone |
| s + s + y | latén | crassia | cråxhe |
| s + t + y | latén | ostiu | ouxh |
| k + s (?) | latén | coxa | coxhe |
| s + k | latén | scamnu, fiscus | xhame, fexhe |
| s + k | tîxhon | musca (crouweur) | Moxhe |
| ch | latén | descendere | dischinde |
[candjî] Datåcion do prononçaedje ixh-låté di ces mots la
Les diferins scrijhaedjes do viyaedje di Moxhe nos mostrèt bén ki les scrijheus des vîs papîs estént amayîs po scrire ci son la, ki dveut esse novea por zels. Vocial les pus vîs scrijhaedjes di ç' no la:
- Moscha (1114)
- Moysc (1136)
- Mox (1241)
- Mohe (1280)
- Moxh (1321)
Li prumî pôreut co esse veyou come mårcant li son SK. Dins l' deujhinme, on-z advene l' intrêye d' on son CH, motoit Mochk.
A pårti do troejhinme, on-z a l' sinta ki les fjheus d' papîscrîts sont d' acoird inte did zels (dandjreus di s' aveur atôtchî n' onk l' ôte totavå l' Principåté d' Lidje), k' i fåt on scrijha speciå po on son speciå, k' i n' ont nén so Nameur u sol Braibant. Cial, on-z est pår a l' aschate.
Ci son la si va scrire x (come e lorin) e plaeces, et H e ds ôtès plaeces. Pu, al fén, on-z a prin les deus letes eshonne: XH .
Eto, on pout dire ki l' prononçaedje ixh-låté egzistêye pår el Walonreye, dedja e 1130.
[candjî] Li prononcaedje ixh-låté e walon did dimwin
[candjî] Fåt i ecoraedjî on prononçaedje ixh-låté di sacwants mots walons ?
Motoit bn k' oyi, paski:
- C' est on prononçaedje mo walon, ki n' egzistêye nén ôte pårt el Gallo-Romania.
- Po les scoles des ptits Walons, il aprindront pus åjheymint li prononçaedje do minme son e rfondou flamind et e l' almand. Li pronçaedje do G neyerlandès est simpe come bondjoû po les djins d' Vå-Xhavane, u d' Lîssin, ki prononcèt "coxhe" [koç], et "i djéreye po ploure" [i dʒeriç].
[candjî] Prononçaedje sûtis di sacwants mots avou XH et JH
Dins l' esplicant motî, on-z atåvele des "sûtis prononçaedjes" po des djonnes ki n' serént aloyîs a nole coine del Walonreye. Po les -XHE et -JHE metous å coron des mots (åjhe, coxhe, i bouxhe, fraijhe...), li sûti prononçaedje eploye èn ixh-låte.
[candjî] Li son ixh-låte dins foû do lingaedje walon
[candjî] e flamind et neyerlandès
[candjî] e l' almand
[candjî] e lussimbordjwès
[candjî] e l' ancyin lorin (vî gåmès)
Li studiaedje des vîs scrijhas di deus viyaedjes di Gåme ki s' lomèt asteure "Méch" (e francès Meix) nos va mostrer åk:
- Méch-divant-Vierton
- Mers (1183)
- Meirs (1255)
- Meix (1408)
- Méch-li-Tîxhe
- Mers (1255)
- Meisch-le-Tige (1471)
Li mot vént do tîxhon meer (fagne) avou on S d' apårtinance. On voet bén ki li viye troke RS va candjî d' prononçaedje diviè l' 14inme sieke. Sorlon Ch. Th. Goossen (Französische Scriptastudien, Wîne, 1967), li lorin, a ç' moumint la, a motoit eto prononcî ixh-låté, divant d' passer å prononçaedje CH d' ouy.
[candjî] Hårdêye difoûtrinne
Les prononçaedjes ixh-låte et axh-låte e walon (e francès)
