Aceh

From Wikipedia

Aceh ([ʔaˈtɕɛh], a-TÇEH) ul İndoneziäneñ maxsus töbäge (daerah istimewa), Sumatra utırawınıñ tönyaq qıríında. Töbäkneñ tulı iseme Nanggröe Aceh Darussalam. İseme Acheh, Atjeh, Achin, Açeh formasında oçratıp bula.

Elekke zamanda Aceh bäysez bulğan. Bäysezlegen saqlanıp tırışqanda Aceh'lelär Holland kolonistlarına häm İndoneziä xakimiätenä qarşılıq kürsätälär. Aceh'neñ tabiğät baylıqları şaqtí zur, Aceh gaz yatmaları dönyanıñ iñ zurısıdan berse. Başqa İndoneziä belän çağıştırğanda Aceh dini konservatizm belän ayırılıp tora. Aceh 2004. yılğı Hind Okeanı cirteträweneñ episentrenä in yaqındağı cir buldı. Cirteträw tudırğan tsunami könbatış yarnı ağızıp alıp kitte, başqalası Banda Aceh zían kürgän toraq punktlarda da. 130,000 - 238,000 keşe hälâk yä xäbärsez yuğalğan, 500,000 öysez qalğan. Şundí xäl näticätendä cirle separatist xäräkäte Gerakan Aceh Merdeka (GAM), yä Azat Aceh Xäräkäte, İndoneziä xakimiäte belän Finlândiä prezidente Martti Ahtisaari aradaşlıq itkändä 2005. yılnıñ 15. Augustta solıx kileşüenä imza quyalar.

Aceh İndoneziä xarítasında

[üzgärtü] Taríx

Könyaq-könçığış Asiägä Íslam 8. yözdä Aceh aşa kerä. Berençe Möslim Peureulak patşalığı 850. yılda xäzerge Könçığış Aceh'tä barlıqqa kilä, Banda Khalifah anıñ başqalası bula. Annan Samudra Pasai däwläte kilep çığa (bu däwlättän Sumatra utrawınıñ iseme kilä), bu däwlättäge soltan Malik uz Zahirnıñ idaräse Marco Polo häm Bine Batuta äsärlärendä yazılğan. Keçkenä Aceh patşalığı xäzerge Banda Aceh cirendä 12. yözdä nigezlänä. Çäçäk atu çorında patşalıq yoğıntısı könyaq Thailanddağı Satun, Malay yarımutrawıdağı Johor, İndoneziäneñ xäzerge Riau töbägedäge Siakqa qädär cäyelä. 16. yöz başlarınnan Aceh Soltanlığı Portugaliägä qarşı köräşenä tartıla, ä 18. yözdän Britan belän Holland kolonial imperiälärgä qarşı. 18. yöz azaqlarında Malaydağı Kedah häm Pinang Britaniägä birergä mäcbür.

Cirle säwdädä östen bulu öçen strategik urnaşulıqtan 19. yöz başlarında Aceh köçäyä. 1820. yıllarda Aceh dönyada citeştergän qara borıçnıñ yartısı citeşterä. Läkin Aceh yoğıntısında bulğan portlarda köçäyä başlap, Aceh'tän bäysez bulırğa telilär. Aceh tarqalış qurqınıçında bula, läkin 1838-1870. yıllarda idarä itkän yaña soltan Tuanku Ibrahim agresiv häm uñay berdämlegen saqlana. 1824. yıldağı Anglo-Niderland kileşü buyınça Sumatra Hollandlar bilämäse bulıp qala. Kileşüdä İnglizlär Aceh'ne üz bilämäse bulıp kürsätsä dä, Aceh alarğa buysınmí. Başta bu kileşü buyınça Hollandlar Aceh bäysezlege belän isäpläşälär. Läkin 1871. yıldan Angliä Niderlandnıñ Aceh'ne basıp aluına qarşı çıqmí, çönki başqa potensial basıp aluçılar, töbäktä platzdarm ezläwçe Fransiä belän Quşma Ştatları alarğa naçarraq bula. 1850. yıllardan Aceh Fransiä häm Ğosman İmperiäse belän yäşeren söyläşülär ütkärüe uylanıla.

[üzgärtü] Aceh Suğışı

1873. yılnıñ 26. Martta Holland kolonial xakimiäte Aceh'kä qarşı suğış belderä, möğäyen, çönki 1873. başlarında Sungapurda Aceh belän Amerika Quşma Ştatları wäkilläre söyläşülär ütkärde. General-mayor Köhler citäkçelegendä 1874.tä yaw cibärelä, Hollandlar yardağı cirläre basıp alalar. Böten ilne basıp alu niäte belän Köhler Soltan sarayın alırğa tırışa. Soltan İtaliädän belä Böyekbritaniädän xärbi yärdäm sorí. Aceh armiäse tizräk kenä yañarta häm Aceh'lelär Köhlerne üterep uñalar. General Van Swieten citäkçelegendä ikençe ekspedisiä kratonnı (soltan sarayın) basıp alarğa tırışa. Soltan iskärtelä häm totqınlıqtan qaça. Distä yıl däwamında partizan suğışı suzıla. 1880. yılda Hollandlar stategiäne almaştıralar, xäzer alar suğışa tırışmílar, ä inde basıp alğan cirne, başqalası Banda Aceh belän keçkenä port Ulee Lheue'ne, saqlanalar. 1880.neñ 13. Öktäberdä kolonial xakimiäte suğışnı beterenüne belderä, läkin üz qullarında tik inde basıp alğan cirlären totalar. 1883. yılda suğış yañadan başlana: Nisero Britan qorabı Hollandlar yoğıntısı bulmağan Aceh'neñ ölkäsendä saylıqqa utırğanda cirle citäkçe Hollandlardan da İnglizlärdän dä yolım sorí. Britan basımında Hollandlar dingezçelärne azat itü tırışırğa mäcbür bula. Totqınnarnı azat itü tırışuları cimerelgändä, Holandlar cirle citäkçedän yärdäm sorílar, läkin cirle citäkçe Teuku Umar bulışudan baş tarta. Alay bulğaç, Hollarndlar İnglizlär belän basıp kerälär. Soltan totqınnarnı birä, alarnı küp saf aqçağa almaştırıp. Niderland suğış ministere Weitzel Aceh'kä suğış belderä, häm suğış tartıla. Hollandlar cirle citäkçelärne üz yağına küçärergä tırışalar. Teuku Umar aqça, opium belän qorallar öçen Hollandlar tarafına küçep, panglima prang besar (Xakimiätneñ yuğarı ğäskär başlığı) däräcäsen ala.

Aceh fortı Hollandlar tarafınnan basıp aludan soñ, 1901 fotoräseme.

Umar üzene Teuku Djohan Pahlawan (Teuku Djohan batır) atlí. 1894. yılnıñ 1. Ğíwarında Umar yaña armiä tözü öçen Holland yärdäme qabul itä. Läkin ike yıl ütkäç Niderland xakimiätenä Ache eçene basıp aluda bulışíça kiresençä, Hollandlarğa höcüm itä. Holland taríxında Het verraad van Teukoe Oemar (Teuku Umarnıñ xainlege). Hollandlar xäräkätläre qaramağanda 1892-1893. yıllarda Aceh bäysez bulıp qala. In 1892 and 1893 Aceh remained independent, despite the Dutch efforts. Mayor J.B. van Heutsz kolonial ğäskärlär başlığı Aceh turında mäqälälär yaza. Van Heutsz'kä Leiden Üniversitäte doktorı, Niderlandnıñ töp İslam belgeçe Snouck Hurgronje bulışa. Hurgronje Aceh başlığında ışanıç qazanıp, Aceh cämğiäteneñ küp serlären açıqlí. Ul yasağan analíz buyınça soltan role bik az, häm iğtibarnı näseldän aqsöyäklärgä, Ulee Balang-qa yünältergä kiñäş itä. Hurgronje uylawınça cirle Möslim dini citäkçelegenä, ülämägä ışanıp bulmí, alarnı beteräse kirägen belderä. 1898. yılda Van Heutsz Aceh gubernatorı bulıp iğlan itelä häm kiläçek Niderland premier-ministereö a xäzerge leytenant Hendrikus Colijn bulışqanda Aceh'ne qatğí basıp ala. Hurgronje kiñäşkändä uleebalang belän kileşälär. Qalğan qarışuçılarnı bastıru öçen Van Heutsz polkovnik Van Daalen'ne cibärä. Van Daalen berniçä awıl watıp beterä, 2900 Aceh'le üterä, alarda 1150 xatın-balalar. Holland yuğaltuları 26 keşe isäplänä, Van Daalen üsterelä. 1904. yılğa Aceh buysına, cirle xakimiät kolonial däwläte belän xezmättäşlek itä. Suğış näticäsendä Aceh yuğaltuları 50000nän 100000gä ülgän isäplänä, millionnan artıq yaralanğan. Ämma tawlarda partizan suğışı tämamlana. Ülämä citäkçelegendä suğışı 1910.gä qädär tämamlana, tınıçlıq xäzer dä citmi.

[üzgärtü] Bäysezlek

Banda Aceh Camiğı

İkençe Bötendönya Suğışı betkändä, İndoneziä Milli İnqilabı waqıtında Hollandlar Yapon okkupasiäsendän soñ İndoneziäne qaytarırğa tırışalar, läkin Aceh'kä basıp kermilär. İndoneziä azatlıq aludan soñ Aceh kürşe Könyak Sumatra töbäge belän bergä quşa, bu Aceh'lelärne açulandıra, çönki kürşe töbäktä başqa millät, Batak xalqı yäşi.

İndoneziä citäkçelegendä dä Aceh tulı azatlıqnı yä autonomiäne teli, berniçä qorallanğan konflikt urın ala. 1959. yılda üzäk xakimiäte Aceh'kä maxsus töbäk (daerah istimewa) statusın birä, Jakartadan küp waqalatle üzidarä xäläte. Mäs'älän, Aceh'tä qanunnar başqa İndoneziädän ayırılırğa alalar. 2003. yılda Şäriğät kertelä.

[üzgärtü] Tsunami xäläkäte

Tsunami näticäse, Aceh.

2004 26 Dekäberendä 2004. yılğı Hind Okeanı cirteträwe näticäsendä tudırğan tsunami Aceh'neñ könbatış yarlarına, şul isäptän Banda Aceh, Calang häm Meulaboh şähärlärenä taşlana. 230 000 keşe çaması hälâk bula, 500 000 çaması öysez qala. 26. Martta Richter buyınça 8,7 ballı cirteträwe näticäsendä tsunami qabatlana, Nias belän Simeulue utırawlarında 905 keşe üterep häm distä meñlär keşe öysez qala. 2004. yılda Aceh xalqı 4,271 million isäplänä, ä 2005. 15.Sentäberenä 4,031,589 keşe sanala. Xäzer dä küp keşe wagonçıqlarda yä çatırlarda yäşilär. Sizelerlek torğızu eşlärenä qaramastan, zur progress kürenmi. 2005. 15. Augustta GAM, Aceh ğísyançılar xäräkäte, 29 yıl däwamında Aceh bäysezlege öçen köräşüdän soñ Jakarta belän waqıtlı solıx tözi. Tsunamidan soñ küp keşe dingä äylängän. Şunnan Şäriğät qanunnarı häm WH, Şäriğät Polisiäse kertelä. Yarlı töbäk bularaq, Aceh'lelär iqtisadta häm mäğrifättä pozitiv üzgäreşlären kötälär Banda Aceh, başqala, nigezdä zarar kürmäde, läkin berniqädär rayon, Kampung Jawa häm Meuraxa tulısınça beterlde. Köyaq yarında zían kürgän şähärlärdän Leupung, Lamno, Patek, Calang, Teunom häm utrawlardan Simeulue atap çığıp bula. Tönyaqta häm könbatışta Pidie, Samalanga häm Lhokseumawe şähärläre intekte. Zarar kürgän rayonnarda diñgez yardağı ike kilometer buffer zonası kertelde, bu cirdä yortlarnı tözep bulmí. Cirle xalıq bu çaralarğa qarşı çığa, çönki kübese balıqçılar bulıp eşlilär häm diñgezgä bäyle. Torğızu eşläre nigezdä cirle xalıq üze eşli, qayçaqta humanitar yärdäm bularaq cíılma qorılmalar qullanıp.

[üzgärtü] Territorial büleneş

Aceh millätçeläre bayrağı

Aceh ğädi provinsiä tügel, bu töbäk maxsus töbäk (daerah istimewa) bularaq idarä itelä. Töbäk Jakarta xakimiätennän artuçı moxtariäte bulıp nığıp kitä.

Başqal häm iñ zur şähäre Banda Aceh ide. Başqa möhim şähärlär Sabang, Lhokseumawe, häm Langsa. Provinsiä 17 regentlekkä (öyäz-rayonğa) häm 4 munisipalitätkä bülenä: Aceh Barat, Aceh Barat Daya, Aceh Besar, Aceh Jaya, Aceh Selatan, Aceh Singkil, Aceh Tamiang, Aceh Tengah, Aceh Tenggara, Aceh Timur, Aceh Utara, Bener Meriah, Bireuen, Gayo Lues, Nagan Raya, Pidie, Simeulue, City Banda Aceh, City Langsa, City Lhokseumawe, City Sabang.

[üzgärtü] Etnik häm mädäni törkemnär

Aceh kümillätle häm küptelle töbäk. Möhim millätläre şundí: Aceh'lelär (Aceh buylap), Gayo (üzäk häm könçığış öleşendä), Alas (könyaq-könçığış), Tamiang (Aceh Tamiang'ta), Aneuk Jamee (könyaq belän könyaq-könbatış), Kluet (Könyaq Aceh'tä), Simeulue (Simeulue utrawı). Aceh'tä küp Qıtaylar yäşilär, alardan kübese eşmäkärlär.

Aceh tele (Bahasa Aceh) Aceh'lelärdä taralğan, İndoneziä tele belän bergä Aceh'neñ räsmi tellärdän berse. Aceh tele Aceh-Chamic törkemennän, bu törkemneñ başqa telläre Vietnam häm Kambodjada taralğan; but tel Malay törkeme tellärenä dä tuğandaş. Aceh telendä küp Ğäräp belän Malay alınmalar oçrílar. Elektä tel Ğäräp yazuında yazılğan. Aceh tele Aceh'tän tış Tönyaq Sumatradağı Langkat häm Asahan'ta belän Malaysiädäge Kedah'ta qullanıla, (Malaysia), qayçandır Pulau Pinang'ta östen buldı. Alas häm Kluet Batar törkemeneñ tuğandaş telläre. Jamee tele Könbatış Sumatradağı Minang telennän kilep çığa. Zur port bularaq, Aceh'tä böten dönyadan kilgän keşelärneñ (Ğäräplär, Töreklär, Hindlär) toqınmarı yäşilär. Qayçaqta zäñgär küzlelär dä oçrílar. Tsunami qädärdäge Daya rayonında (Lamno) bik küp Ureuëng Gayo - aq täñlelär keşelär yäşäde. Bu keşelär ğöräf-ğädärtläre häm başqa bilgelärdän çığışı belän Törkiädän uylanıldı.