Ğayaz Ísxaqí

From Wikipedia

Bu bit mäqälä töpçege genä. Sin anı tulılandırıp, Wikipedia'ğa bulışa alasıñ.

Ğayaz Ísxaqí 1878. yılında 23. Febräldä ber ruxaní ğäiläsendä bu dönyağa kilä.

1938. yıldan alıp, 1954. yılğa çaqlı bulğan unaltı yıllıq çornı qaplağan waqıt eçendä Ğayaz Ísxaqínı tanıp, anı ruxí wä íctímağí yaqtan añlaw öçen citärlek zaman dip ışanam. Bu ışanıçqa tayanıp, şunı töğäyen räweştä äytep uzmaqçı bulam: Ğayaz Ísxaqí - här närsädän elek Tatar xalqınıñ böyek yazuçısı wä sälätle dramaturgı bula. Bu yuğarı ike sífatqa iä ber keşe / humanízm belän suğarılğan täqdirdä genä mäğnävi ícat barlıqqa kiterä ala. Humanízm-tolerans belän häm kileşüçänlek belän cíhazlanğan oçraqta ğına keşelek dönyasına şähäsärlär tudıra ala. Ğayaz Ísxaqí säyäsät säxnäsenä çıqqannan son, anı tar-şovinist millätçe häm çit millätkä doşman dip atawçılar buldı. Bu isä çınbarlıqnı tupas räweştä bozu bulıp tora.

Altın Urda däwläteneñ cäğräfiä wäzğiäte, ber-berenä qapma-qarşı bulğan dini, milli, íctímağí, säyäsi wä íqtísadí töşençelärne oçraşu noqtası bulu säbäple, Tatar xalqının taríxı hiç tä şoma häm tigez barmadı. Meñ biş yöz yıllıq taríxıbız buyınça İdel yılğasında bik zig-zaglı ağışlar buldı, bik qurqınıçlı dulqınnarğa säxnä buldı. Bu kiñ / Bolğar däwläte, Altın Urda, Qazan xanlığı cäğräfiäsendä ike milli törkem, töp töşençelek küzgä çağıldı:

Törki tamırdan Tatarlar - ber meñ biş yöz yıldan birle; Slaván ıruğınnan Urıslar - ber meñ yöz yıldan birle ğömer sördelär. Kürengänçä, Tatarlar / Urıslardan dürt yöz yıl elegräk İdel-Ural buyların yawlap yäşäp kildelär. Bu süzlärdän son töp témıbızğa qaytíq äle. Min monda taríx därese birergä telämim. Tik, Ğayaz Ísxaqínıñ tuğan yılı 1878gä, yöz dä yegerme biş yıl elekke çorğa qaytabız. Ul çorda, Urıs imperise çit illärne yawlap kiñäyep bara ide. Patşa Aleksander II. 1882. yılda azatlıq taläp itüçe terrorçılar tarafınnan üterelä. Anın urınına täxetkä utırğan Aleksander III., çın mäğnädä ike yözle säyäsät alıp bara. Tışqı dönyada Fransia, Anglia wä Almania arasında köçlär tigezlegen urnaştıru yulı belän, tınıçlıq kiterüçe patşa isemen qazanu uñışına ireşä.

Şul uq tınıçlıq färeştäse Aleksandr III. il eçendä ğomum xalıqnın 35 protsentın täşkil itüçe möselmannar, katoliklar, protestantlar häm buddistlar barısı da bergäläp Ortodoks dinendä bulırğa, Urıs telendä genä söyläşergä tieşlär häm ber patşağa ğına qol bulırğa mäcbürlär digän Färman (ämer) çığara. Älbättä, bu qırğí qanunğa qarşı baş kütärülär qabınıp kitä. Änä şul däwlät terrorı xökem sörgän möxittä Ğayaz ağa, mulla häm uqıtuçı atası Ğiläcetdinnän din däreslären ala başlí. Tuğız yıl buyına şul cähännäm şartlarında balalıq çağın uzdırğan Ğayaz Ísxaqí, Qazanğa kilep, urıslaştıru maqsatı belän açılğan «uçitelskaya şkola» yäğni uqıtuçılar mäktäbenä kerä. Allaha şöker, 1894. yılda Aleksandr III. tege dönyağa küçep kitä wä Ortodox-Urıs bulmağan barça xalıq wäkilläre cähännämnän qotılıp qalalar.

Şuşındí qırğí qanunnar xökem sörgän ber möxittä Ğayaz ağanın humanist bulıp qaluında Íslam dinenen yuğarı äxläqi qağídaları belän/ yazuçılıq talantı, säläte möhim rol uynağan.

Ğayaz Ísxaqí 1896da uqıtuçılar mäktäben tämamlí häm 1900. yılda berençe äsären yaza häm 1903tä säyäsätkä kerä. 1906-da Çistay törmäse belän tanışa. Barlıq bu tiskäre bäxetsezlek küreneşlärenä qaramastan Ğayaz Ísxaqí ícadí eşlärennän häm jurnalistik belän törmä xäyätennän ayırılmí. Anın äsärlärendä nadanlıqqa, yarlılıqqa, fanatizmğa, ikeyözlelekkä qarşı köräş ruxı anqıp tora. Nigezdä patşa çorında da, Sovet däwerendä dä Urıs däwlät xalıqları Urıslar belän berrättän awırlıqqa, qíınlıqqa duçar bulğannar.

Ğayaz Ísxaqínıñ wafat buluına tizdän 50 yıl tula. Qollıqtağı ilenen azatlıqqa ireşüe barı tik 6 yıl ğına däwam itte. 1988 belän 1994. yıllar aralığındağı altın däwer / bik qısqa buldı.

1994 belän 2000. yıllar aralığındağı bäxetsez çor, 2001. yılda tağın da naçarlaştı. Monda taríx qabatlanuın iskä alu urınlı bulır. Putin 2002-dä xakimiätne üz qulına ala. 1882 belän 2002. yıl - oxşaşlı yıllar. 2002 häm 2014. yıllar belän 1882. häm 1894. Qalğan 12 yılğa sez üzegez bäyä biregez.

Taríx qabatlanudan ğibärät. 2014. yılda Awrazía Berlegenä kergän:

İdel-Ural Federasísı: (Tatarstan, Başqorstan, Çuaşstan, Muqşı-Erzä, Udmurt, Çirmeş;
Qawqaz Federasísı;
Rüssiä Konfederasísı;
Awrupı Berlege äğzase Törkiä, Qırım, Äzärbaycan, Qawqaz.