Budimpešta

From Wikipedia

Budimpešta sa Gelert brda, pogled ka severu

Budimpešta, sa Dunavom u prvom planu, pogled južno sa Margit mosta

Budimpešta, glavni grad Mađarske i glavni politički, industrijski, trgovački i saobraćajni centar zemlje ima preko 1,7 miliona stanovnika, što je manje od vrha, dostignutog sredinom 1980-ih kada je imala 2,1 miliona. Postala je jedan grad koji zauzima obe obale Dunava spajanjem Budima i Obude na desnoj obali, sa Peštom na levoj (istočnoj) obali Dunava.

[edit] Istorija

Budimpešta gledana sa Eržebeta, bliže je Budim, iza je Pešta

Poznata istorija Budimpešte počinje sa rimskim gradom pod imenom Aquincum, osnovanim oko 89. godine nove ere, na mestu starije keltske naseobine blizu mesta gde je nastala Obuda. Aquincum je od 106. do kraja 4. veka bio glavni grad provincije, donje Panonije. Na mestu današnje Pešte je bio izgrađen grad Contra Aquincum (ili Trans Aquincum).

Oblast su oko 900. godine osvojili Mađari, koji su oko jednog veka kasnije osnovali kraljevinu Mađarsku. Kada su je uništili Mongoli, 1241, Pešta je već bila značajno mesto, i brzo je ponovo izgrađena, ali je Budim bio sedište kraljevskog dvora od 1247. i 1361. je postao glavni grad Mađarske.

Lančani most, Lanchid

Turci su osvojili veći deo Mađarske u 16. veku, i prekinuli su rast grada: Peštu su sa juga zauzeli 1526. godine, a Budim 15 godina kasnije. Dok je Budim ostao sedište turskog upravnika, Pešta je bila vrlo zapuštena do 1686. kada su je osvojili habsburški vladari.

Pešta je od 1723. bila sedište administrativnog aparata kraljevstva, koji je najbrže rastao u 18. i 19. veku, i inicirao izraziti rast grada u 19. veku.

Spajanje tri distrikta pod jednu administraciju, koje je prvo propisala mađarska revolucionarna vlada 1849 je poništeno ubrzo potom, po reuspostavljanju habzburške vlasti. Konačno je ovu odluku sprovela autonomna mađarska kraljevska vlada, uspostavljena po Austro-Ugarskoj nagodbi iz 1867 (vidi Austro-Ugarska). Broj stanovnika "ujedinjene" prestonice je porastao u periodu od 1840. do 1900. na 730 000.

Pogled na Peštu sa parlamentom i Dunavom

U 20. veku je većina rasta broja stanovnika otpadala na predgrađa, Ujpešt (Nova Pešta) je više nego udvostručila broj stanovnika između 1890. i 1910, a većina industrije zemlje se koncentrisala u gradu. Ljudski gubici Mađarske tokom Prvog svetskog rata, i potonji gubitak više od polovine teritorije kraljevstva (1920.) je zadao samo privremeni udarac broju stanovnika, a Budimpešta je postala prestonica manje, ali sada suverene države. Do 1930. je uže gradsko jezgro brojalo milion stanovnika, uz dodatnih 400 000 u predgrađima.

Oko trećina od 200 000 Jevreja u Budimpešti je umrla tokom nacističkog genocida tokom nemačke okupacije u Drugom svetskom ratu. Grad je znatno porušen u sovjetskoj opsadi tokom zime 1944, a oporavio se tokom 1950-ih i 1960-ih. Budimpešta je tokom 1980-ih podelila sudbinu države kada je broj stanovnika smanjen usled povećane emigracije i smanjenja nataliteta.

[edit] Demografska istorija

Grafik stanovništva

1800: 54 200 stanovnika
1830: 102 700
1850: 178 000
1880: 370 800
1900: 733 400
1925: 957 800
1990: 2 016 100
2003: 1 719 342

[edit] Okruzi Budimpešte

(napomena: reč Uj na mađarskom znači novo, pa prefiks Uj ispred imena grada znači novi - Ujpešt - Nova Pešta .. város kao i na srpskom znači varoš)

Taban, Var - I okrug
Rožadomb, Pasaret - II okrug
Obuda - III okrug
Ujpešt - IV okrug
Belváros, Lipótváros - V okrug
Terezvaroš - VI okrug
Eržebetvaroš - VII okrug
Jožefvaroš - VIII okrug
Ferencvaroš - IX okrug
Kőbánya - X okrug
Ujbuda - XI okrug (Kelenvolđ, Kelenfeld, Lágymányos, Albertfalva, Gelertheđi, Šašheđi, Gazdagret, Őrmező)
Heđvidek - XII okrug
Ujlipotvaroš, Anđalfeld - XIII okrug
Zuglo - XIV okrug (Alšorakoš, Herminamező, Ištvanmező, Kišzuglo, Nađzuglo, Rakošfalva, Törökőr, Varošliget)
Rakošpalota, Peštujhelj, Ujpalota - XV okrug
Maćašfeld, Šašhalom, Cinkota - XVI okrug
Rakošmente - XVII okrug (Rakoškerestur, Rakoščaba, Rakošliget, Rakošheđ, Rakoškert)
Peštsentlőrinc - XVIII okrug
Kišpešt - XIX okrug
Pešteržebet - XX okrug
Čepel - XXI okrug
Budatetenj, Nađtetenj, Budafok - XXII okrug
Šorokšar - XXIII okrug

[edit] Saobraćaj

[edit] Aerodrom

Feriheđ (Ferihegy) aerodrom ima 3 različita putnička terminala: Feriheđ 1, Feriheđ 2/A i Feriheđ 2/B. Aerodrom se nalazi istočno od centra grada u XVIII okrugu u Peštsentlorincu (Pestszentlorinc).

[edit] Putevi

Budimpešta je najznačajniji mađarski putni terminus; svi glavni autoputevi završavaju u Budimpešti. Ona je takođe i najznačajniji železnički terminus.

[edit] Vodeni putevi

Reka Dunav protiče kroz Budimpeštu na putu ka Crnom moru. Budimpešta je kroz istoriju bila važna trgovačka luka.

[edit] Metro

Budimpeštanski metro je drugi najstariji na svetu 1894 (posle londonskog). Ta metro linija na dubini od samo nekoliko metara je prvih godina bila sa konjskom vučom. Polazna stanica je sa Vereš Marti Tera (Trg crvene Marte) gde se nalazi i najstarija poslastičarnica u Mađarskoj Žerbo koja je poznata po kolaču Žerbo kocke. Kraj linije je u Varošligetu - parku blizu Trga Heroja. Prva metro linija se sada zove M1 ili Žuta linija. U potpunosti je restaurisana u originalno stanje, zbog istorijskih vožnji. Druge dve linije, M2 (crvena) i M3 (plava) su kasnije izgrađene i vode ka drugim delovima grada. &dash; Vidi takođe: Lista metro stanica u Budimpešti.