Čile

Čile je država u Južnoj Americi, smeštena na jugu kontinenta uzduž pacifičke obale. Zemlja je izdužena 4.630 km u smeru sjever–jug, s najvećom širinom od 430 km. Na severu graniči s Peruom, na severoistoku s Bolivijom te na istoku s Argentinom.

Sadržaj/Садржај

1 Zemljopis
2 Istorija
3 Stanovništvo
4 Privreda

[edit] Zemljopis

Pustinja Atacama na severu zemlje sadrži velika mineralna bogatstva, naročito bakar i nitrate.

Najveći deo stanovništva i poljoprivrednog zemljišta koncentrisani su u relativno maloj središnoj dolini u kojoj se nalazi i glavni grad Santiago. Ova je regija i istorijsko središte Čilea iz koje se zemlja širila prema severu i jugu.

Južni Čile bogat je šumama i pašnjacima, a reljefom dominira niz vulkana i jezera. Južna je obala lavirint fjordova, zalieva, prolaza, te zavojitih poluostrvoa i ostrvoa. Istočnu granicu zemlje čine Ande u kojima se nalazi najviši vrh Nevado Ojos del Salado (6.880 m).

Čile kontroliše i Uskršnji otok, najistočnije ostrvo Polinezije, te Ostrvo Robinsona Crusoea u arhipelagu Juan Fernández. Polaže pravo i na velik deo Antarktike.

[edit] Istorija

Pre oko 10.000 godina na područje današnjeg Čilea doselili su se preci Američkih Indijanaca. Kratko su vreme severnim Čileom gospodarili Inke, ali u znatnijem naseljavanju sprečio ih je otpor domorodaca i udaljenost od središta njihove države.

Pedro de Valdivia

Godine 1520 Portugalac Ferdinand Magellan, oplovljavajući po prvi put Zemljinu kuglu, otkrio je južni prolaz koji se danas po njemu zove Magellanov prolaz. Sledeći kontakt Evropljana s Čileom zbio se kad je Španac Diego de Alamgro sa grupom konkvistadora stigao ovamo iz Perua 1535. u potrazi za zlatom, ali se ubrzo vratio praznih ruku.

Prvo stalno evropsko naselje, Santiago, osnovao je 1541. Pedro de Valdivia, jedan od oficira Francisca Pizzara. Umesto željenih nalazišta zlata i srebra Španci su se okrenuli poljoprivredi u središnjoj dolini Čilea. Područje je postalo delom Potkraljevstva Peru. Kolonizatori su se ubrzo suočili s otporom domorodaca, najviše naroda Mapuche u čijoj je pobuni 1553. ubijen Valdivia i uništeno nekoliko većih naselja. Ukidanje ropstva u koloniji 1683. smanjilo je napetosti između dve grupe.

Dolazak Napoleonovog brata Josepha na španski presto 1808. podstakao je koloniju na pobunu. Dana 18. septembra 1808. stvoreno veće koje je trebalo predstavljati Ferdinanda, naslednika svrgnutog kralja, proglasilo je Čile autonomnom republikom unutar španske monarhije. Uskoro su postali sve glasniji zahtevi za punom nezavisnošću. Pokušaji Španije da obnovi svoju vlast doveli su do oružanih borbi.

Bernardo O'Higgins

Povremeni sukobi trajali su do 1817., kada je vojska pod vodstvom Bernarda O'Higginsa, najpoznatijeg čileanskog rodoljuba, i Joséa de San Martína, heroja argentinske borbe za nezavisnost, prešla Ande i u Čileu pobedila rojaliste. Dana 12. februara 1818. Čile je proglašen nezavisnom republikom s O'Higginsom kao predsednikom. Političke promene nisu bile propraćene društvenima, tako da je čileansko društvo 19. veka očuvalo raslojenu kolonijalnu strukturu s velikim uticajem moćnih porodica i Katoličke crkve. Nakon političkih borbi oko uređenja države, postignut je kompromis prema kojem je stvoreno jako predsedništvo, ali pod kontrolom velikih zemljoposjednika.

Prema kraju 19. veka središnja je vlast dovršila kolonizaciju čileanskog juga i pobedila ostatke naroda Mapuche. Godine 1881. ugovorom s Argentinom potvrđen je čileanski suverenitet nad Magellanovim prolazom. U Pacifičkom ratu vođenom od 1879. do 1883. protiv Perua i Bolivije Čile se proširio za gotovo jednu trećinu dotadašnje teritorije na sever i oduzeo Boliviji izlaz na more, dobivši vredna ležišta nitrata koja su zemlji donela značajno bogatstvo.

Posle kratkog Čileanskog građanskog rata 1891. došlo je do preraspodele političke moći između predsednika i kongresa (parlamenta) i Čile je postao parlamentarna demokratija. U ratu je ojačala i pozicija čileanske finansijske oligarhije, naročito bankarske kuće Edwards povezane sa stranim investitorima. Ipak, srednja i radnička klasa ojačale su do 1920-ih dovoljno da bi mogle izabrati reformski orijentiranog predsednika, Artura Alessandija Palmu, čiji je program delimično blokirao konzervativni kongres. Palmine reformske težnje bile su pomešane s divljenjem prema nekim elementima Mussolinijeve korporativne države. U dvadesetima su se pojavile i prve marksističke grupe sa značajnom podrškom.

Vojnim udarom generala Luisa Altamirana 1924. započelo je razdoblje političke nestabilnosti koje je potrajalo do 1932. Najduže se na vlasti zadržao general Carlos Ibáñez koji je i prepustio 1931. vlast demokratski izabranom nasledniku. Usledila je dvadesetogodišnja dominacija Radikalne stranke, bliske srednjoj klasi, tokom koje je država povećala svoju ulogu u privrednom životu.

Jačanje srednje klase dovelo je do političke aktivacije nižih slojeva stanovništva pa je na izborima 1964. pobedila Hrišćansko-demokratska stranka Čilea na čelu s Eduardom Freijem Montalvom koja je obećala reforme u korist siromašnijih seljaka i sprovođenje agrarne reforme te nacionalizaciju najvećih rudnika bakra. Ipak, Frei se u ostvarivanju svojih obećanja susreo s otporom na oba kraja političkog spektra, tako da je u radikalizovanoj političkoj klimi na izborima 1970. za predsednika izabran marksistički senator Salvador Allende, vođa koalicije "Narodno jedinstvo" koja je uključivala socijaliste, komuniste, radikale i socijaldemokrate te disidente Hrišćansko-demokratske stranke.

Allendeov je program predviđao nastavak i jačanje procesa agrarne reforme i uvođenje društvenog vlasništva nad najvećim privrednim subjektima. Snažno su mu se usprotivili strani investitori i započeli s povlačenjem svojih uloga iz čileanske privrede, a zbog približavanja zemljama Istočnog bloka Allendeu su se suprotstavile i SAD koje su iskoristile svoj uticaj u međunarodnim finansijskim institucijama za otežavanje privrednog položaja Čilea. U prvoj godini mandata Allendeove su mere dovele do izvesnog poboljšanja privrednog stanja, ali već 1972. privreda je počela posrtati, a politička se situacija zaoštrila s čestim sukobima Allendeovih pristaša i protivnika.

Tokom 1973. inflacija se otela kontroli i zaređali su štrajkovi u mnogim delatnostima. Dana 11. septembra 1973. Allende je zbačen u vojnom udaru izvedenom uz podršku CIA-e. Umro je istog dana pod nerazjašnjenim okolnostima u predsedničkoj palati, a vlast je preuzela vojna hunta pod vodstvom generala Augusta Pinocheta. Prve godine vojne vladavine bile su obeležene brojnim kršenjima ljudskih prava i pogubljenjima političkih protivnika. Novi je ustav potvrđen na referendumu sumnjive demokratičnosti 1980. i prema njemu je Pinochet izabran za predsednika uz osmogodišnji mandat. Krajem 1980-ih režim je postupno dopustio veću slobodu govora, javnog okupljanja i političke aktivnosti. Privredna je politika vojne vlade bila gotovo potpuno liberalna, nasuprot dotadašnjem uplitanju države u privredu, što je pogodovalo domaćim i stranim ulaganjima, premda industrija bakra i drugi veliki rudnici nisu vraćeni prijašnjim vlasnicima.

Na referendumu 5. oktobra 1988. general Pinochet nije uspeo dobiti drugi osmogodišnji mandat. Godinu dana kasnije za predsednika je izabran hrišćanski demokrata Patricio Aylwin na čelu široke koalicije 16 stranaka. Godine 1993. predsednik je postao Eduardo Frei Ruiz-Tagle, sin bivšeg predsednika Freija Montalve, a 1999. u drugom je krugu pobedio kandidat Socijalističke stranke Ricardo Lagos.

[edit] Stanovništvo

Većina Čileanaca su mestici čiji su preci rani španski kolonisti i Indijanci, uglavnom iz naroda Mapuche. Oko četvrtine stanovništva čine belci, uglavnom španskog porekla. Američki Indijanci danas čine samo oko 10% stanovništva, a najviše je potomaka Mapuchea koji žive u središnjem delu zemlje, dok su narodi Aymara i Quechua koncentrisani na severu uz peuransku i bolivijsku granicu. Hrvatska zajednica u Čileu broji između 80 i 140 hiljada ljudi (oko 1% stanovništva) i naročito je brojna na severu (Antofagasta) i jugu zemlje (Punta Arenas).

Katolika je 89%, protestanata 11%.

[edit] Privreda

Čile spada u srednje razvijene zemlje. Nakon kratke privredne krize krajem 1990-ih privreda ponovno beleži visoke stope rasta. Najvažniji izvozni proizvodi su bakar, voće, riba, vino, papir i dr. BDP je za 2004. procenjen na 10.400 USD po stanovniku, mereno po PPP-u.

Uredi	Države i teritoriji Južne Amerike
Argentina \| Bolivija \| Brazil \| Čile \| Ekvador \| Gvajana \| Kolumbija \| Panama \| Paragvaj \| Peru \| Surinam \| Urugvaj \| Venezuela Teritoriji: Falklandski Otoci \| Francuska Gvajana \| Južna Džordžija i Južni Sendvič Otoci