Nietoperze

Z Wikipedii

Masz nowe wiadomości (różnica z poprzednią wersją).

Nietoperze
rudawka
Systematyka
Domena	eukarioty
Królestwo	zwierzęta
Typ	strunowce
Podtyp	kręgowce
Gromada	ssaki
Podgromada	ssaki żyworodne
Szczep	łożyskowce
Rząd	nietoperze
Nazwa systematyczna
Chiroptera
Blumenbach, 1779

Nietoperze (Chiroptera; odgłosy nietoperzy ^*) - rząd ssaków łożyskowych, obejmujący ok. 1100 gatunków, do którego zalicza się 17 rodzin zgrupowanych w dwóch podrzędach:

nietoperzy owocożernych (Megachiroptera)
nietoperzy owadożernych (Microchiroptera)

Są to jedyne latające ssaki, w przeważającej większości prowadzące nocny tryb życia. Specyficzną postawę w spoczynku - zwisanie głową w dół - nietoperze zawdzięczają specjalnej budowie tylnych kończyn.

[edytuj] Morfologia

Skrzydła: Nietoperze cechują się skrzydłami umożliwiającymi im samodzielne latanie (jedyny ssak obdarzony zdolnością aktywnego lotu). Skrzydła powstały z wydłużonych palców przedniej kończyny, przedramienia, ramienia oraz błony lotnej. Tylko kciuk zakończony pazurem nie uległ wydłużeniu i nie wchodzi w skład skrzydeł. Błona ciała ciągnie się po boku ciała, aż do tylnych kończyn. Czasami znajduje się również między nogami. U gatunków owadożernych błoną przytrzymywana jest większa zdobycz. Skrzydła nietoperzy są większe niż u ptaków. Nietoperze często łapią owady najpierw końcem skrzydła, a potem za jego pomocą podają je sobie do pyszczka.
Kończyny tylne: Wspomnianą już zdolność zwisania zawdzięczają nietoperze specjalnym połączeniom blokowym między kośćmi, więzadłami i pazurami, dzięki tej budowie pozycja zwisu nie wymaga żadnego wysiłku mięśni, a co za tym idzie nie powoduje utraty energii. W zwisie więc spędzają nietoperze czas wypoczynku, sen zimowy, a czasem wiszą i po śmierci. Podobnie zbudowane jest połączenie kciuka. Stawy kolanowe nietoperzy zwrócone są ku tyłowi w przeciwieństwie do pozostałych ssaków.
Ogon: Niekiedy występują ogony długie i dobrze wykształcone (np. u brodawkonosów).
Brodawki: Nietoperze posiadają brodawki - narośla skórne o różnych wielkościach i kształtach specyficzne dla danej grupy.
Uszy: Typowe nietoperze posiadają wydatne uszy, ponieważ słuch jest ich podstawowym zmysłem przy orientacji w przestrzeni i zdobywaniu pokarmu (echolokacja). Większość nietoperzy posiada również wystający płat skórny przyrośnięty tylko podstawą do nasady ucha zewnętrznego, tzw. koziołek o rozmaitych kształtach i wielkości, pomocny przy oznaczaniu gatunków.

Szkielet nietoperza

Oczy: Większość nietoperzy ma bardzo małe oczy, albowiem organy te u gatunków posługujących się echolokacją ulegają uwstecznieniu. Doskonałe oczy mają tylko nietoperze nie mające dobrze rozwiniętej zdolności echolokacji, na przykład rudawkowate.
Sierść: Sierść jest również specyficzna dla danego gatunku.
Umaszczenie: Nietoperze jako ssaki nocne mają wyjątkowo skromne ubarwienie, choć bywają wyjątki. Dominują barwy od szarych do brązowych.
Waga: Nietoperze są małymi zwierzętami, ciężar ich mieści się w granicach 1,7 g do 1,35 kg. rozpiętość skrzydeł tych największych dochodzi do 170 cm. Ciężar większości krajowych gatunków mieści się w granicach 5-10 g, podczas gdy mysz waży 10-23 g, a wróbel 30 g.
Sutki: Prawie wszystkie nietoperze mają jedną parę sutków.

[edytuj] Umiejętności i potrzeby

[edytuj] Lokomocja

W przeciwieństwie do pozostałych ssaków nietoperze latają.

Latanie: Wśród nietoperzy są zarówno doskonali lotnicy, jak i słabiej latające gatunki. Do najsprawniej latających rodzin należą molosowate oraz upiorowate. Europejskie gatunki osiągają prędkość 52-55 km/godz. Nietoperz Lasiurus cinereus osiąga prędkość 96 km/godz. Większość nietoperzy lata jednak wolniej, za to ich zwrotność trudno porównać z jakimkolwiek ptakiem. Dwie zdolności nietoperzy zwiększają ich zwrotność. Jedna to zmiana kształtu skrzydeł: zwiększanie wypukłości powoduje zwiększenie nośności, a więc zmniejszenie prędkości i większą zwrotność. Druga zdolność to naprzemienne uderzanie skrzydłami, czego ptaki nie potrafią. Niektóre gatunki nietoperzy, szczególnie odżywiające się pyłkiem i nektarem, potrafią zawisać w powietrzu jak kolibry. Są też takie, które potrafią szybować wykorzystując prądy powietrzne. Większość potrafi poderwać się z płaskiej powierzchni, ale niektóre, szczególnie o długich skrzydłach, muszą rzucić się z wyższego miejsca w dół i dopiero po utracie paru metrów wznoszą się w górę.

Chodzenie: Zdolność chodzenia jest również rozmaicie rozwinięta u różnych gatunków. Są takie, które nie potrafią wspinać się, ani chodzić po poziomej powierzchni. Potrafią tylko zwisając przesuwać się wzdłuż krawędzi czy gałęzi (np. Macrotus i Leptonycteris - rodzaje z rodziny liścionosów). Niektóre rodzaje roślinożernych ze Starego Świata (np. Pteropus, Cynopterus, Rousettus), nie chodzą również po powierzchniach poziomych, za to doskonale wspinają się w pionie. Niezdarnie chodzące gatunki wloką spód ciała po podłożu, nie mogąc go unieść. Dobrze chodzące wznoszą ciało wysoko na wyprostowanych nogach i ustawionych poziomo przedramieniach, tak jakby szły na szczudłach. Podobnie jak w lataniu, również w chodzeniu najsprawniejsze są molosowate, upiorowate i wampiry. Potrafią nawet biegać, a wampiry umieją biegać bokiem jak kraby.

Pływanie: Nie stwierdzono gatunków nietoperzy, które by nie pływały, chociaż żadne nie nurkują. Płynący nietoperz ma częściowo rozwinięte skrzydła i jednocześnie uderza nimi o wodę, co przypomina nieco styl motylkowy u płynącego człowieka. Nie pływają szybko, średnio na jedno uderzenie skrzydła przepływają około 0,6 długości ciała, podczas gdy człowiek będący dobrym pływakiem na jedno uderzenie ramion przepływa jedną długość ciała.

[edytuj] Echolokacja

Większość nietoperzy żyje w świecie dźwięku - stwierdzono to dopiero w 1941 roku. Później echolokację wykryto również u innych ssaków, ptaków i ryb. Echolokacja nietoperzy polega na wysyłaniu przez nie ultradźwięków, które odbite od przeszkód czy zdobyczy wracają jako echo do ucha, informując o świecie zewnętrznym.

[edytuj] Hibernacja

Śpiący nietoperz

Opisywane ssaki są wybitnie ciepłolubne - termofilne. Dużą rolę odgrywa termoregulacja socjalna, ponieważ większość gatunków prowadzi życie w koloniach. Śpiąc przylegają do siebie ciałami, co zmniejsza straty ciepła. Inne sposoby utrzymania wysokiej temperatury tanim kosztem to: wyszukiwanie nagrzanych słońcem strychów, obsiadanie ciepłych kominów, zajmowanie najwyższych miejsc w różnego typu kryjówkach. Termofilności nietoperzy dowodzi fakt zamieszkiwania większości rodzin w tropikach. Z 18 rodzin tylko dwie są szerzej rozmieszczone w klimacie umiarkowanym: mroczkowate i podkowcowate, zdolne do pełnej hibernacji. Wykazują one największą zmiennocieplność. Same decydują o temperaturze swojego ciała. Zmiennocieplność powoduje, że w hibernację mogą one zapadać, w odróżnieniu od pozostałych nietoperzy i od innych ssaków, nawet latem, codziennie, na kilka godzin lub dłużej. Obniżają temperaturę ciała szybciej niż inne ssaki podobnej wielkości i również szybciej potrafią ją z powrotem podnieść.

Zima jest krytycznym okresem w życiu nietoperzy, gdyż owady będące ich pożywieniem są przez tych kilka miesięcy nieaktywne. By przetrwać do wiosny mimo braku pokarmu, nietoperze zapadają w stan hibernacji. Dzięki obniżeniu temperatury ciała o ponad 30°C i znacznemu spowolnieniu czynności życiowych, mogą przeżyć, korzystając jedynie z podskórnych zapasów tłuszczu. Aby je zgromadzić, już od wczesnej jesieni bardzo intensywnie żerują. Zimowymi schronieniami nietoperzy są najczęściej różnego rodzaju podziemia, jak : jaskinie, sztolnie, piwnice, schrony, forty, a nawet studnie czy szczeliny w budynkach. Niektóre gatunki hibernują w dziuplach, a kilka migruje w celu znalezienia dogodnych zimowisk w cieplejsze rejony Europy, pokonując dystanse przekraczające niekiedy 2000 km.

Hibernujące nietoperze budzą się co jakiś czas spontanicznie, aby napić się wody, załatwić pilne potrzeby fizjologiczne, czy też zmienić miejsce pobytu. Blisko 90% zgromadzonego tłuszczu zużywane jest podczas zimy tylko na takie przebudzenia. Podniesienie temperatury ciała do temperatury normalnej aktywności wiąże się z koniecznością wydatkowania znacznej, jak na tak małe zwierzę, ilości energii. Sygnałem do nadprogramowego przebudzenia może być nagły wzrost lub spadek temperatury otoczenia, hałas, dotyk, światło czy podmuch powietrza. Jeśli dodatkowe przebudzenia spowodują wyczerpanie się zapasów tłuszczu przed nastaniem wiosny, kończy się to śmiercią głodową zwierzęcia.

[edytuj] Pożywienie

Większość gatunków nietoperzy żywi się owadami, ale są również gatunki drapieżne, rybożerne i owocożerne. Trzy gatunki z Ameryki Południowej odżywiają się krwią ptaków i ssaków.

[edytuj] Rozród

Nietoperze przychodzą na świat późną wiosną. W tym czasie samice tworzą tzw. kolonie rozrodcze, w których rodzą i wychowują swoje młode. Kolonie takie mogą liczyć od kilku do kilkuset osobników, zależnie od gatunku. Samce natomiast żyją w tym czasie samotnie. Samica rodzi zwykle tylko jedno młode w roku, zaś bliźniaczki lub trojaczki należą do rzadkości. Młode przychodzą na świat nieporadne, ale już w pełni ukształtowane. Do czasu uzyskania samodzielności, karmione są przez troskliwe matki mlekiem. Ta niska, jak na tak małe zwierzę, rozrodczość, rekompensowana jest długowiecznością. Krajowy rekord należy do podkowca małego, który przeżył 21 lat!

Nietoperze nie budują gniazd ani innych schronień, lecz korzystają z już istniejących kryjówek, przy czym wybierają przede wszystkim miejsca ciepłe i zaciszne. Kryjówkami zajmowanymi przez kolonie rozrodcze są najczęściej strychy lub inne zakamarki budynków oraz dziuple drzew, a często również budki o specjalnej konstrukcji, wieszane na ścianach budynków lub pniach drzew.

Po wychowaniu młodych, późnym latem i jesienią, dla nietoperzy nastaje czas godów. Żyjące dotąd samotnie samce zaczynają odwiedzać miejsca przebywania samic lub zajmując pobliskie kryjówki przywabiają je swoistymi pieśniami godowymi. Nietoperze nie są monogamistami. Samiec w czasie godów może kopulować z kilkoma samicami. Ciekawe jest to, iż samica jest w stanie regulować czas zapłodnienia i rozwój zarodka. Nasienie przechowywane jest całą zimę w drogach rodnych samicy, a zapłodnienie następuje dopiero na wiosnę.

[edytuj] Zagrożenia i ochrona

Zbyt częste przebudzenia hibernujących nietoperzy mogą spowodować u nich śmierć głodową, dlatego już sama obecność człowieka jest poważnym niebezpieczeństwem, na które, często nieświadomie, narażamy zimujące w podziemiach nietoperze. Zimowa turystyka w jaskiniach poważnie zwiększa to ryzyko.

Często śmiertelnym zagrożeniem dla nietoperzy zamieszkujących strychy są remonty, zwłaszcza prowadzone w czasie gdy młode nie są jeszcze samodzielne. Dodatkowym niebezpieczeństwem są stosowane w ich trakcie bardzo toksyczne środki owado- i grzybobójcze do konserwacji i ochrony drewna budowlanego. Obecnie w sprzedaży dostępnych jest wiele środków, których działanie ogranicza się tylko do organizmów przeciwko którym są stosowane. Tak więc, są one bezpieczne zarówno dla nietoperzy, jak i dla człowieka.

Ewentualne problemy z gromadzącym się na strychach guanem, czyli odchodami nietoperzy, można łatwo rozwiązać, instalując folie lub specjalne podesty. W ten sposób możemy zebrać dobry nawóz pochodzenia naturalnego, który można potem wykorzystać w przydomowym ogródku lub doniczce.

Chętnie wykorzystywanymi przez nietoperze kryjówkami są również specjalnie dla nich konstruowane budki, które wiesza się na ścianach budynków lub pniach drzew. Należy jednak pamiętać, że żadna budka nie zastąpi w pełni naturalnej dziupli, zapewniającej bezpieczeństwo i optymalny mikroklimat. To jeszcze jeden powód dla którego należy otaczać ochroną dziuplaste drzewa, stare aleje i parki.

Wszystkie gatunki nietoperzy występujące w Polsce podlegają ścisłej ochronie.

[edytuj] Rozmieszczenie

Zamieszkują całą kulę ziemską z wyjątkiem Antarktydy, najliczniej strefę tropików. W Polsce występują 24 gatunki.

[edytuj] Systematyka

(w nawiasach podano liczbę gatunków)

Podrząd: Megachiroptera
- Rodzina: rudawkowate (Pteropodidae) [166]
Podrząd: Microchiroptera
- Rodzina: brodawkonosy (Rhinopomatidae) [3]
- Rodzina: maluszki (Craseonycteridae) [1]
- Rodzina: upiorowate (Embatlonuridae) [47]
- Rodzina: wieczorki (Nycteridae) [12]
- Rodzina: lironosy (Megadermatidae) [5]
- Rodzina: podkowcowate (Rhinolophidae) [130]
- Rodzina: rybaki (Noctilionidae) [2]
- Rodzina: straszaki (Mormoopidae) [8]
- Rodzina: liścionosy (Phyllostomatidae) [143]
- Rodzina: lejkouszki (Natalidae) [5]
- Rodzina: furiaki (Furipteridae) [2]
- Rodzina: przylgorękie (Thyropteridae) [2]
- Rodzina: ssawkonogie (Myzopodidae) [1]
- Rodzina: mroczkowate {Vespertilionidae) [318]
- Rodzina: wąsatki (Mystacinidae) [2]
- Rodzina: molosowate (Molossidae) [80]

[edytuj] Ciekawostki

Łacińska (pochodzenia greckiego) nazwa nietoperzy Chiroptera znaczy dosłownie rękoskrzydłe.
Chiropterologia jest gałęzią nauki zajmującą się badaniem nietoperzy
Według starożytnych Rzymian nietoperz odpędzał nieszczęścia. W Grecji i niektórych częściach Afryki symbolizował czujność, a według Homera wchodziła w niego po śmierci dusza ludzka.
Chińczycy widzieli w nim wcielenie samego Stwórcy Świata - Hun Tuna. Do dziś symbolem szczęścia w Chinach jest pięć złączonych skrzydeł nietoperza, zaś jego tamtejsza nazwa fu oznacza powodzenie.
U Słowian siał niepokój, przypominał o istnieniu sił demonicznych.
W chrześcijaństwie nietoperz stał się jednym z wcieleń diabła i pomocnikiem czarownic. Często przedstawiano wysłannika piekieł z łysymi nietoperzymi skrzydłami.
Wierzono, że nietoperze powstają z myszy, która zjadła świeczkę w kościele albo odrobinkę święconki wielkanocnej.
Wierzono także, że latając wieczorem szukają człowieka, który zapisał duszę diabłu, wkręcają mu się we włosy i urywają głowę, by zanieść ją do piekła. Zabicie nietoperza przynosiło szczęście, zaś jego kości używano w zaklęciach miłosnych wywodzących się z czarnej magii.
Cyganie twierdzą, że to stworzenia przynoszące szczęście. Gdy jakiś przeleci nad taborem lub zawiruje nad ogniskiem, wróży to szczególny uśmiech losu. W ich wierzeniach nietoperz bywa amuletem. Musi być znaleziony już martwy, gdyż umyślne zabicie nietoperza jest zbrodnią, która się mści. Schowany do sakiewki przyciągnie pieniądze i nie pozwoli zmylić drogi.
Jeszcze w XVI wieku w Polsce uważano je za ptaki, a na Zachodzie i Wschodzie uchodziły za dziwną odmianę myszy.
Największą w Środkowej Europie kolonię nietoperzy można znaleźć na terenie bunkrów wchodzących w skład Międzyrzeckiego Rejonu Umocnionego. Zimuje tam co roku około 20-30 tysięcy osobników należących do 12 różnych gatunków.