Henryk Zieliński
Z Wikipedii
Henryk Zieliński (ur. 22 września 1920 r. w Szembruczku koło Grudziądza, zm. 6 marca 1981 we Wrocławiu) – historyk, profesor Uniwersytetu Wrocławskiego.
Spis treści |
[edytuj] Życie
[edytuj] Młodość
obozowe dokumenty
|
Syn nauczyciela w szkole polskiej w Zakrzewie (pow. złotowski), siostrzeniec prezesa Związku Polaków w Niemczech, księdza Bolesława Domańskiego, już w dzieciństwie i w latach szkolnych wyrastał w patriotycznej atmosferze, będącej od kołyski udziałem mieszkańców pogranicza polsko-niemieckiego. Maturę zdał w Grudziądzu i tam też podjął służbę w podchorążówce 64. Pułku Piechoty.
W sierpniu 1939 jego pułk skierowany został na nadgraniczne stanowisko wyczekiwania w okolicach Łasina. Po wybuchu wojny, podczas kampanii wrześniowej walczył w stopniu plutonowego podchorążego. W bitwie nad Bzurą został ranny w rękę. Szpital polowy w Sannikach, w którym go opatrzono wkrótce przejęli Niemcy, i w ten sposób trafił do niewoli. Niemieccy lekarze wyleczyli jego rany w szpitalu w Łodzi, skąd skierowano go do oflagu, a później do innych obozów jenieckich. Usiłował z nich uciec dwukrotnie, aż dopiero wiosną roku 1944 udało mu się oszukać obozowego lekarza i został z obozu zwolniony.
[edytuj] Studia i praca
Przyjechał do siostry do Krakowa i podjął studia na tajnym Uniwersytecie Jagiellońskim. Kontynuował je po wojnie pod kierunkiem prof. Józefa Feldmana i prof. Kazimierza Piwarskiego. W lutym 1948 otrzymał dyplom magistra historii. Prof. Karol Maleczyński zaproponował mu etat starszego asystenta Uniwersytecie Wrocławskim, gdzie podjął pracę 15 lutego 1949. Od tego dnia, z paroletnią przerwą na początku lat 70., profesor Henryk Zieliński aż do śmierci związany był z tą uczelnią. Niemal przez wszystkie te lata mieszkał również we Wrocławiu. Na UWr podjął też studia na drugim fakultecie (prawo), jednak po dwóch latach (w 1951) z nich zrezygnował. W 1951 (wg innych źródeł: 1952) obronił doktorat z historii, w 1955 powołano go na stanowisko docenta. Tytuł profesora nadzwyczajnego otrzymał w 1962, a profesora zwyczajnego – w styczniu 1971, w okresie, kiedy od 1970 do 1972 roku mieszkał w Katowicach i pracował na Uniwersytecie Śląskim.
[edytuj] Zainteresowania naukowe
Zainteresowania Henryka Zielińskiego początkowo kierowały się ku problematyce związanej z dziejami Polaków zamieszkujących od pokoleń na obszarach podlegających germanizacji, a które w wyniku traktatu wersalskiego nadal przypadać miały Niemcom. Niemały udział w tym ukierunkowaniu się jego zainteresowań miały losy jego własne i jego rodziny na ziemi złotowskiej.
Późniejsze jego prace coraz częściej zmierzały ku ogólniejszemu spojrzeniu na historię Polski II poł. XIX i I poł. XX wieku.
Pod koniec życia prof. Zieliński zainteresował się polską myślą polityczną XIX i XX wieku. Był inicjatorem podjęcia gruntownych badań w tym zakresie, zmierzających do wydania serii prac "Polska myśl polityczna XIX i XX w.", z których pierwsza ukazała się w 1975.
Równocześnie Henryk Zieliński pracował nad podręcznikiem "Historia Polski 1914 – 1939". Nie dożył wydania książkowego, nagła śmierć w marcu 1981 przerwała autorską korektę tej książki. Dokończyć tę pracę musieli jego uczniowie i współpracownicy. Opóźnienie, które w ten sposób powstało spowodowało, że podręcznika nie udało się wydać przed wprowadzeniem w Polsce stanu wojennego, a obowiązująca cenzura nie dopuściła, mimo starań rodziny i współpracowników profesora, do umieszczenia w książce całego szeregu niewygodnych dla ówczesnej władzy informacji, które prof. Zieliński zamieścił w wersji do korekty. Nie było też wiadomo, jakie dalsze uzupełnienia zamierzał autor wprowadzić w książce na fali krótkotrwałej i również ograniczonej jawności okresu pierwszej Solidarności. Książka wydana została dopiero w roku 1983, bez umiaru okrojona w najważniejszych fragmentach przez cenzurę. Mimo że wycięto z niej fragment o tajnym protokole paktu Ribbentrop-Mołotow, mimo że z tekstu o wkroczeniu do Polski Sowietów 17 września 1939 pozostawiono tylko enigmatyczny akapit o "przesunięciu granic", mimo że nie zamieszczono przygotowanej do zilustrowania tego tematu fotografii wspólnej defilady sowiecko-niemieckiej w Brześciu - książka prof. Zielińskigo była bardzo poszukiwana. Ukazała się w lipcu 1983 w 100 tys. egzemplarzy i wkrótce wydawca wykonał również stutysięczny dodruk, ponieważ cały nakład został wyczerpany. Warto dodać, że cztery spośród ingerencji cenzury, które udało się współpracownikom profesora zidentyfikować i odtworzyć zamiary autora - została zamieszczona na wydrukowanej dodatkowo ulotce (na ilustracji obok), którą sieć kolporterów wydawnictw podziemnych rozprowadziła wśród czytelników książki.
W kontekście problematyki 17 września 1939 i okrojonej przez Główny Urząd Kontroli Publikacji i Widowisk wersji wspomnianej książki warto zauważyć, że wydanym wiele lat po śmierci prof. Zielińskiego, w r. 2004, podręczniku szkolnym Matusika i Kochanowskiego dla liceum, użyto dwóch fragmentów dwóch książek autorstwa H. Zielińskiego do zilustrowania problemów, z jakimi borykać się musieli historycy w PRL, żeby przemycić do wiadomości publicznej informacje, które niewygodne były obowiązującej w PRL doktrynie politycznej. Jeden z fragmentów pochodził ze wspomnianej publikacji z 1983, a drugi, obszerniejszy (mniej ocenzurowany), z wydanej w 1971 "Historii Polski 1864-1939". Ten ze starszej publikacji, wydanej w okresie gierkowskiej "odwilży" zawierał skreślone przez cenzurę Jaruzelskiego akapity opisujące pakt Ribbentrop-Mołotow wraz z jego tajnymi protokołami i postanowieniami w nich zawartymi.
[edytuj] Kontestator systemu
Jako student Henryk Zieliński w manifestacji trzeciomajowej w Krakowie w r. 1946 głośno wykrzykiwał patriotyczne hasła, zaszczepione mu jeszcze w rodzinnej ziemi złotowskiej przed wojną, za co trafił na krótko do aresztu. Jednak już w roku 1949 zapisał się do PZPR. Po latach, na publicznym spotkaniu w uniwersyteckiej Auli Leopoldina, kilka dni przed jego zagadkową śmiercią, zarówno ten krok, jak i swoją działalność w pierwszej połowie lat pięćdziesiątych określił słowami: "dałem się zmanipulować..."
Później prof. H. Zieliński wciąż wierzył, że możliwe są wciąż korekty panującego systemu, że da się pogodzić prawość i uczciwość ludzi z ideologią socjalizmu. Wiara ta ulegała ciągłej destrukcji, najpierw po "odwilży" roku 1956, później po wydarzeniach marcowych w 1968, po inwazji na Czechosłowację w sierpniu tego samego roku, po wydarzeniach grudniowych w 1970, wreszcie po strajkach sierpniowych 1980.
Jego postawa w 1968 roku – zdecydowany sprzeciw wobec sterowanej przez władze PRL nagonki antysemickiej, wyrażony także na forum Senatu Uniwersytetu, udział w spotkaniach z protestującymi studentami – została oczywiście dostrzeżona przez SB i poskutkowała wkrótce przylepieniem mu w zamierzeniu dyskredytującej etykiety prosyjonisty, syjonisty albo "Żyda". Wkrótce został zmuszony do opuszczenia Uniwersytetu Wrocławskiego i wyjazdu do Katowic, gdzie właśnie tworzył się Uniwersytet Śląski. Wrócił stamtąd jednak do Wrocławia po trzech latach, kiedy najpierw prof. Kazimierza Popiołka, który go poprosił o pomoc przy tworzeniu UŚ, zastąpił na stanowisku rektora wysłannik Edwarda Gierka, potem doszło do konfliktów na tle niedostatecznie proletariackich programów badawczych prof. H. Zielińskiego, wreszcie gdy otwarcie sprzeciwiał się on próbom przyjmowania na studia dzieci lokalnych partyjnych bonzów.
Po powstaniu Solidarności, we wrześniu 1980, czynnie włączył się w uniwersytecki ruch związkowy. Równocześnie próbował aktywizować w środowisku wrocławskich uczelni tzw. "struktury poziome" PZPR, które wydawały się wówczas dającą się zaakceptować alternatywą dla zhierarchizowanych i sztywnych oficjalnych, pionowych struktur tej partii. Próby te, jak się później okazało, skazane były na niepowodzenie.
[edytuj] Śmierć
Późnym wieczorem, w nocy z 5 na 6 marca 1981 prof. Henryk Zieliński wyszedł na swój ostatni spacer z psem. Wkrótce ktoś powiadomił milicję, że na chodniku leży człowiek, a obok siedzi pies. Podjęte wpierw, zakrojone na szeroką skalę czynności śledcze w ciągu kilkunastu godzin zostały nagle zahamowane. Tylko wrocławska popołudniówka z 6 marca napisała o "zabójstwie profesora" tak, jak mówili o tym zdarzeniu obecni na miejscu zdarzenia śledczy i prokuratorzy. Wszystkie późniejsze doniesienia przekazywały już wersję oficjalną o śmierci naturalnej. Śledztwo w końcu umorzono odrzucając wszystkie te spośród przesłanek, które nie pasowały do wersji oficjalnej, i nie podejmując tych tropów, które mogłyby doprowadzić do sprawców.
[edytuj] Spuścizna
Ważnym wkładem Henryka Zielińskiego we współczesną rzeczywistość jest jego udział w pracach działającej w latach 70. dwustronnej Polsko-Niemieckiej Komisji Podręcznikowej, której zadaniem było usunięcie z programów nauczania szkół polskich i niemieckich bardzo licznych niegdyś przekłamań i stereotypów.
Był również jednym z najważniejszych twórców planu badawczego i zrębów zespołu historyków, który zajął się dziejami dziewiętnasto- i dwudziestowiecznej polskiej myśli politycznej.
Oprócz licznych artykułów i recenzji w periodykach naukowych i innych czasopismach, książek i pozostałych pozycji bibliograficznych, z których kilka wymieniono poniżej, Henryk Zieliński pozostawił sporą grupę uczniów, których część kontynuuje pracę naukową w uniwersyteckich bibliotekach i pracowniach, niektórzy nadto pełnią lub pełnili funkcje publiczne.
Uczniami i doktorantami prof. Henryka Zielińskiego są m.in.:
- prof. Marian Orzechowski, historyk, późniejszy rektor U.Wr., członek Biura Politycznego KC PZPR, poseł na Sejm kontraktowy
- dr Adolf Juzwenko, historyk, dyrektor Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu
- prof. Włodzimierz Suleja, historyk, dyrektor dolnośląskiego oddziału IPN
[edytuj] Bibliografia
(wybór)
- "Liczba Polaków w Niemczech w latach 1918-1939 na tle systemu niemieckiej statystyki narodowościowej"; w: "Przegląd Zachodni" z.9, (1948)
- "Polacy i polskość Ziemi Złotowskiej w latach 1918-1939" (1949)
- "Zagadnienie powstań śląskich"; w: "Wiadomości Historyczne" nr 5 (1952) i nr 1 (1953)
- "Położenie i walka górnośląskiego proletariatu w latach 1918–1922" (1957)
- Znaczenie traktatu wersalskiego dla rozwoju stosunków polsko-niemieckich"; w: "Kwartalnik Historyczny" nr 1, (1963)
- "Polska myśl polityczna a sprawa ziem zachodnich (przed rokiem 1914)"; w: "Sobótka" nr 1-2 (1964)
- "Historia Polski 1864–1939" (1968)
- "Rola powstania wielkopolskiego oraz powstań śląskich w walce o zjednoczenie ziem zachodnich i niepodległą Polskę (1918-1921)"; w: Droga przez półwiecze. O Polsce lat 1918-1968. Referaty z sesji PAN i UW poświęcone 50 rocznicy odzyskania niepodległości, (1969)
- "Batalii podręcznikowej ciąg dalszy (Historia Polski w zachodnioniemieckich podręcznikach szkolnych)"; w: "Odra", nr 10, (1973)
- "O potrzebie i trudnościach badania polskiej myśli politycznej"; w: "Polska Myśl polityczna XIX i XX w.", t. I: "Polska i jej sąsiedzi", Wrocław (1975)
- "Polska Myśl polityczna XIX i XX w.", t.I: "Polska i jej sąsiedzi", Wrocław (1975), (redakcja naukowa)
- "Czy istniał model polskiego działacza politycznego (Piłsudski, Witos, Paderewski, Dmowski)"; w: Dzieje kultury politycznej w Polsce pod red. J. A. Gierowskiego, (1977)
- "Polska myśl polityczna XIX i XX wieku", t.II: "Twórcy polskiej myśli politycznej", Wrocław (1978), (słowo wstępne, redakcja naukowa)
- "Historia Polski 1914–1939" (1983, wyd. II 1985)
