Choroszcz

W Choroszczy znajduje się, niegdyś wielka, letnia rezydencja rodziny Branickich, której obecnie odbudowano tylko fragment. Poza tym w mieście znajduje się kościół, klasztor, cerkiew, 4 cmentarze, Muzeum Wnętrz Pałacowych (w pałacu) oraz szpital psychiatryczny.

W Choroszczy zachował się unikatowy układ architektoniczny rynku i ulic dojazdowych.

Dojazd z Białegostoku - autobusem komunikacji miejskiej.

[edytuj] Historia

Choroszcz, jest jednym z najstarszych w regionie osiedli miejskich. Jak wskazują badania archeologiczne, pierwsze ślady obecności człowieka na tym terenie pochodzą z okresu mezolitu. To tutaj w gęstej roszczy czyli puszczy znajdował się Święty Gaj. Wojny z XII i XIIIw. na pograniczu polsko - jaćwiesko - ruskim nie wyludniły zupełnie puszcz. Bratnicy, smolarze, bobrownicy i drwale dostarczyli miód, smołę, wosk, potaż, drewno i inne dobra. Oni również nadali nazwy wielu miejscom takim jak: Przełajna Góra, Porosły, Izbiszcza, Złotoria czy Choroszcza.

W końcu XVw. Choroszcz z włością stała się własnością bojara z Kijowszczyzny, wojewody Iwana Chodkiewicza. Jego syn Aleksander gospodarzył w swych włościach z rozmachem, karczując puszczę, budując młyny, folusze, osadzając osadników z Rusi i Mazowsza. Z czasem w dobrach Chodkiewiczów powstały Ruszczany, Zastawie, Sienkiewicze, Barszczewo, Jeroniki, Żółtki, młyny młynarzy Dzikich (Dzikie). W 1506r. Aleksander nadał Choroszcz z włością klasztorowi w Supraślu. Mnisi wznieśli tu cerkiew i otaczali opieką duszpasterską ludność wiary greckiej. W 1533r. Choroszcz powróciła do Chodkiewiczów. Dzięki staraniom Aleksandra w 1507 roku Choroszcz otrzymała od Króla Zygmunta I prawa miejskie z obowiązkiem dostarczania drużyny zbrojnej na wypadek wojny.

W XVI wieku miasto rozwijało się intensywnie. Z połowy XVI wieku pochodzą pierwsze wzmianki o osadnikach żydowskich. Choroszcz była wówczas centrum okolicznych dóbr, a trakty łączyły ją ze znaczniejszymi ośrodkami Podlasia. Odbywały się tu targi, odpusty, kwitło życie religijne. Pod koniec XVI wieku Choroszcz była miastem liczącym ok. 200 domów i 1200 mieszkańców. W 1587 roku Anna Chodkiewiczówna wniosła w posagu dobra choroskie Pawłowi Pacowi. Ich spadkobiercą był Stefan Mikołaj Pac, wojewoda trocki i przyszły biskup wileński, który sprowadził w 1654 roku do Choroszczy zakon dominikanów.

Nie jest znany układ przestrzenny miasta w XVI i XVII wieku. Życie zapewne koncentrowało się w centrum, wokół rynku. Tu znajdował się kościół, klasztor, cerkiew i dwór Chodkiewiczów, w kórym mógł również rezydować biskup wileński Stefan Mikołaj Pac. Wiek XVII zapisał się tragicznie w historii kraju - wojny, epidemie i pożary nie ominęły Choroszczy. Pożar w 1683r. doszczętnie zniszczył miasto - spłonęło 600 domów, klasztor, kościół i cerkiew. W 1703r. Choroszcz wraz z przyległymi wsiami została odkupiona przez Stefana Mikołaja Branickiego z rąk generała Jerzego Mniszcha. Jednak do upadku miasta przyczynił się kolejny pożar w 1707 roku.

W 1709 roku dobra choroskie przeszły na własność hetmana wielkiego koronnego Jana Klemensa Branickiego. Miejscowość ta była na tyle urokliwa, że hetman przaz wiele lat z nakładem ogromnych kosztów budowal letnią rezydencję. Obok budowanego z rozmachem zespołu Branicki ufundował murowany barokowy kościół z klasztorem dominikanów. Ufundował również szpital - przyółek i unicką cerkiew. Wtedy też zapewne powstał folwark dworski. Ówczesny rynek miejski okalały kościół, klasztor, ratusz z 6 kramami kupców żydowskich, bożnica z żydowską szkołą. W 1771 roku miasto liczyło 126 posesji, z czego 43 należły do Żydów. Najpopularniejszy trunek tamtej epoki - piwo, produkowało w Choroszczy 15 browarów.

Po śmierci hetmana dobra choroskie z majątkiem Rogowo otrzymała w dożywocie księżna Izabela Branicka. Do III rozbioru Choroszcz należała do powiatu grodzieńskiego w województwie trockim i stanowiła enklawę w wojwództwie Podlaskim. Po III rozbiorze znalazła w zaborze pruskim, a po pokoju w Tylży w 1807 roku weszła do zaboru rosyjskiego. Spis pruski w końcu XVIII wieku wykazał:"584 mieszkańców, w tym 156 Żydów, 122 domy, 4 ulice, 9 szynków, 8 browarów, 8 gorzelni, 7 duchownych, 4 urzędników policyjnych i 1 oddział z regimentu Bośniaków von Gunthera - 6 mężczyzn".

Po śmierci księżnej Branickiej dobra choroskie w części nabyła rodzina Komarów, a część włączono do posiadłości Potockich, którzy wkrótce sprzedali je Tadeuszowi Mostowskiemu. Zalążek manufaktury tekstylnej w majątku hrabiny Mostowskiej dał w 1840 roku początek największej w regionie fabryce sukienniczo - kapelusznczej i przemysłowej karierze miasteczka. Wraz z rozwojem fabryki zmieniła się również struktura narodowa i wyznaniowa Choroszczy. W 1886 roku z ogólnej liczby 1512 mieszkańców 765 było wyznania mojżeszowego, ponad 300 katolików, ok. 200 ewangelików (specjalistów niemieckich pracujących w fabryce) i ok. 200 prawosławnych. Miasteczko fabryczne, funkcjunujące niezależnie od miasta posiadło 20 budynków produkcyjnych, 11 budynkow mieszkalnych, szkołę, piekarnię, 2 sklepy, aptekę i zbiór ewangelicki.

W 1839 roku w ramach restrykcji za udział w w powstaniu listopadowym uległ kasacji Zakon Dominikanów. Po powstaniu styczniowym w murach klasztoru znalazła się rosyjska szkola, zamieszkiwal tu także proboszcz parafii prawosławnej. W 1865 roku rozebrano drewnianą cerkiew. Nową wyświęcono w 1878 roku.

Położone nieopodal Choroszczy wzgórze, zwane "Szubienicą" było miejscem kaźni 11 powstańców z 1863 roku, a przy drodze na Zastawie "carscy" zabili 3 powstańców. Dzięki staraniom społeczności choroskiej w latach 1913 - 1924 wzniesiono kaplicę na choroskim cmentarzu, a w 1989 roku na wspomnianym wzgórzu nastąpiło uroczyste odsłonięcie pomnika.

Wybuch I wojny światowej był kresem działalności fabryki. Z 5000 mieszkańców sprzed I wojny światowej w 1921 roku zamieszkiwało w Choroszczy tylko 2405 osób. Lata miedazywojenne to nowy etap w historii miasta. Dzięki inicjatywie dr. Zygmunta Brodowicza na terenie byłej fabryki utworzony został w 1930 roku szpital psychiatryczny, który do dnia dzisiejszego odgrywa w zyciu miasta ogromną rolę.

Okres II wojny światowej był tragiczny. W czasie okupacji sowieckiej w latach 1939 - 1941 wywieziono część pacjętów szpitala w głąb Rosji. W 1941 roku Choroszcz zajęli hitlerowcy, którzy w pobliskim lesie w Nowosiółkach rozstrzelali chorych i ułomnych (464 osoby). Masowe groby w Nowosiółkach kryją 4000 ofiar: cywilów, partyzantów, wielu księży i zakonnic, zamordowanych w latach 1941 - 1944. Lata powojenne przyniosły Choroszczy odbudowę letniej rezydencji Branickich, w której znajduje się obecnie Muzeum Wnętrz Pałacowych.

[edytuj] Zabytki

Kościół i klasztor Dominikanów
Cerkiew pw. Matki Boskiej Opiekuńczej - wybudowana w 1878 r. Obok dom duchowieństwa prawosławnego 1
Zespół pałacowy Branickich - ob. Muzeum Wnętrz Pałacowych. Założenie pałacowe w parku, przekomponowanym w 2 poł. XIX wieku. Na osi kanału głównego pałac - letnia rezydencja Branickich - wybudowany ok. 1760, w stylu baroku saskiego. Zniszczony 1831, rozbudowany po poł. XIX w. Zniszczony w 1915, potem rozebrany. Zrekonstruowany i odbudowany w latach 60. XIX w. Obok pałacu fragmenty dawnych zabudowań dworskich.
Fabryka sukna i kortów Augusta Moesa - ob. Szpital Psychiatryczny. Fabryka wznoszona w miejscu folwarku dawnych dóbr Branickich, po kupieniu ich przez Fryderyka Moesa w 1843 r. Zachowane pawilony fabryczne wznoszone w latach 1890-1910. Wszystkie urządzenia fabryczne wywiezione z Choroszczy w 1915 r.
Rynek otoczony XIX-wiecznymi kamienicami
Kapliczka z figurą św. Jana Nepomucena (XVIII w.)

[edytuj] Folklor

NARWIANKI Folklorystyczny zespół śpiewaczy NARWIANKI z Kruszewa w gminie Choroszcz koło Białegostoku powstał w 1985 roku spontanicznie i niejako przypadkiem. Gospodynie z Kruszywa, przygotowując tradycyjny program artystyczny na uroczystości dożynkowe w Klepaczach, postanowiły nałożyć na siebie podobne chusty i … tak doszło do debiutanckiego koncertu. Józef Waczyński – ówczesny dyrektor Gminnego Ośrodka Kultury w Choroszczy – zadbał o to, aby pierwszy występ nie był jednocześnie ostatnim. Panie otrzymały pieniądze na stroje, zaczęły zapisywać piosenki zasłyszane od swych rodziców i dziadków, układać własny repertuar, a rok później – już jako NARWIANKI – wystąpiły na dożynkach w Rogówku i… Częstochowie! Przez pierwsze 15 lat istnienia zespołu rolę kierownika pełniła Genowefa Sokół, której obowiązki w 2000 roku przejęła Alina Trypuz, będąca także autorką słów piosenek wykonywanych przez NARWIANKI. Zespól uczestniczył w dziesiątkach imprez, przeglądów i uroczystości, koncertował także w Wilnie. W swoim repertuarze ma tradycyjne piosenki i pieśni okolicznościowe, obrzędowe, religijne. Działa pod opieką Miejsko-Gminnego Centrum Kultury w Choroszczy. Z okazji dwudziestolecia zespołu staraniem Miejsko-Gminnego centrum Kultury w Choroszczy została wydana płyta kompaktowa zespołu pod tytułem „NARWIANKI”. Nagrań dokonano 26 października 2006 roku w Studiu Muzycznym REMBRANDT.

KLEPACZANKI Zespół folklorystyczny KLEPACZANKI powstał w 1985 r. we wsi Klepacze w gminie Choroszcz koło Białegostoku. Jego repertuar oparty jest na starych piosenkach ludowych, przyśpiewkach okolicznościowych, pieśniach patriotycznych i religijnych. Zespół uczestniczy w licznych przeglądach folklorystycznych, a także – jako żeńska drużyna strażacka „samarytanek” przy OSP w Klepaczach – strażackich, m.in. w Warszawie, Becejłach, Ciechocinku... W swoim dorobku mają wiele nagród i wyróżnień, koncerty na Litwie i Ukrainie oraz płytę pt. „Z konopielką – wiosenne kolędowanie”. Pierwszym mecenasem KLEPACZANEK był nieżyjący Eugeniusz Topolewicz; obecnie zespół działa pod opieką Miejsko-Gminnego Centrum Kultury w Choroszczy. Z okazji dwudziestolecia zespołu staraniem Miejsko-Gminnego centrum Kultury w Choroszczy została wydana płyta kompaktowa zespołu pod tytułem „KLEPACZANKI”. Nagrań dokonano w 2004 R. w Studio APOLLO RECORDS w Białymstoku.