Aleksander Antoni Sapieha
Z Wikipedii
Aleksander Antoni Sapieha herbu Lis, (ur. 3 września 1773 w Strasburgu, zm. 8 września 1812 w Dereczynie nad Zelwią) - pseud. X***S***, przyrodnik, mecenas, podróżnik, politk.
Był synem Józefa Sapiehy i Teofili z Jabłonowskich.
Wczesne dzieciństwo spędził we Francji, gdzie przenieśli się jego rodzice po upadku konfederacji barskiej. Od 1777 mieszkał u ciotki, Anny z Sapiehów Jabłonowskiej, głównie w Siemiatyczach i Kocku, gdzie ujawniły się jego zainteresowania naukowe.
W 1792 poznał Stanisława Staszica, z którym łączyły go zainteresowania geologią wschodniej części Polski. W 1794 ożenił się z Anną z Zamoyskich. Latem tegoż roku Sapiehowie i Zamoyscy wraz ze Staszicem wyjechali do Wiednia. Tam też nawiązał kontakty z Józefem Maksymilianem Ossolińskim. W kolejnych latach odbył wycieczki badawcze na tereny zamieszkane przez Słowian na Półwyspie Bałkańskim. W latach 1797-1802 mieszkał przeważnie w kraju, zajmując się mineralogią.
W 1800 Aleksander Antoni, zarekomendowany przez Stanisława Staszica został członkiem warszawskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk. W latach 1801-1802 publikował prace z zakresu chemii. W latach 1802-1803 odbył swoje wielkie podróże bałkańskie, z których powstała publikacja "Podróże w krajach słowiańskich odbywane w latach 1802 i 1803 przez X***S***" (Wrocław, 1811). Po krótkiej przerwie na pobyt we Francji, gdzie wygłosił kilka odczytów, wrócił na Bałkany, gdzie przebywał z przerwami do 1806. Cały czas był śledzony przez policję austriacką i francuską, doszukującą się w jego działaniach znamion politycznych.
Po powrocie do kraju zdał sprawę z wypraw bałkańskich Towarzystwu Przyjaciół Nauk, po czym w styczniu 1807 organizował pobyt w Warszawie Napoleona. Szybko znalazł się w jego bliskim otoczeniu, stając się członkiem gwardii honorowej. Brał udział w oblężeniu Gdańska (1807), po czym zimę spędził w Paryżu, w otoczeniu dworskim Napoleona. W latach 1808]-1809 prowadził badania we Francji, następnie w kraju pod pozorem badań rozpoznawał nastroje w zaborze rosyjskim przesyłając Napoleonowi odpowiednie raporty. W 1811 wszedł do Komisji Rządzącej Tymczasowej Litewskiej, w której objął resort wojskowy.
Zmarł w majątku krewnego, Franiszka Sapiehy, w Dereczynie nad Zelwią, poraniony na polowaniu przez odyńca 8 września 1812.
Poza TPN był członkiem towarzystw naukowych w Erfurcie, Turynie i Lyonie. Odznaczony przez Napoleona Złotym Orłem Legii Honorowej.
Był mecenasem TPN, darowując Towarzystwu 4500 woluminów.
Jako geolog był zwolennikiem neptunizmu.
Był ojcem Anny, żony ks. Adama Jerzego Czartoryskiego i Leona.
