Vliegdekschip

De USS Harry S. Truman naast de USNS John Lenthall in de Middellandse zee.

De Franse Foch

Zicht op het dek van de Russische Kuznetsov in de Middellandse zee, dit ter ere van 300 jaar Russische marine

Een vliegdekschip is een vaartuig dat is ingericht voor het vervoer, onderhoud en gebruik van vliegtuigen.

Vliegdekschepen variëren van ongeveer 10.000 tot 78.000 ton waterverplaatsing (leeg) en tellen 500 tot ca. 5000 manschappen bemanning. De grootsten zijn ware varende dorpen en voeren een luchtgroep mee die in slagkracht de luchtmacht van een klein land overtreft.

Het opvallendst aan dergelijke schepen is het vlakke dek dat van voor- tot achtersteven doorloopt en het brug- of eilandcomplex aan stuurboordzijde. Naar gelang het type vliegtuig dat aan boord wordt meegenomen spreekt men soms van aanvals-, anti-onderzeeboot- of escorte-vliegdekschip. Meestal wordt echter een combinatie van verschillende typen vliegtuigen meegenomen.

Opmerking: in Nederlandstalige literatuur wordt soms een onderscheid gemaakt tussen vliegdekschip en vliegkampschip. De eerste een schip met vliegdek, waaronder bijvoorbeeld ook een verbouwd koopvaardijschip, de tweede is een vliegdekschip specifiek gebouwd voor het uitvoeren van aanvalstaken. Vliegkamp was de gebruikelijke vooroorlogse naam voor "vliegveld" en dit is de eigenlijke herkomst van deze vorm; later werd een associatie gelegd met kampen, "vechten". Dit strikte onderscheid wordt niet algemeen gemaakt en is bijvoorbeeld in het Engels (aircraftcarrier) onbekend.

[bewerk] Geschiedenis

Al voor de Eerste Wereldoorlog werd er geëxperimenteerd met het starten van (drijver-) vliegtuigen vanaf schepen. Tijdens WO I verschenen de eerste schepen die enkele toestellen konden meenemen. Deze vliegtuig-moederschepen zetten (drijver-) vliegtuigen met een kraan over boord, waarna ze vanaf het water starten. Na de Eerste Wereldoorlog waren het aanvankelijk de Engelsen die de techniek van het starten en landen op dekken beoefenden en de eerste vliegdekschepen bouwden. Spoedig gevolgd door de Amerikanen en de Japanners. Vooral de laatsten hadden veel belangstelling voor dit type schip. De Japanners namen ook de ontwikkeling van marine-vliegtuigen serieus ter hand. Duitsland had voor de Tweede Wereldoorlog zijn eerste vliegdekschip (Graf Zeppelin) in aanbouw, maar voltooide die nooit. Frankrijk had vanaf 1927 de Béarn, een verbouwd slagschip uit 1914, dat vooral een experimentele status had. In 1940 werd het geïnterneerd in Martinique, in 1943 overgedragen aan de Vrije Fransen en nog gebruikt als transportschip.

[bewerk] In de Tweede Wereldoorlog

Vliegdekschepen hebben een belangrijke rol gespeeld in de Tweede Wereldoorlog. De aanval van Britse vliegdekschepen op de Italiaanse marinehaven Tarente en later die van de Japanners op Pearl Harbor toonden al de kracht van het marine-luchtwapen. Ook bij de jacht op het Duitse slagschip Bismarck speelden vliegdekschepen een grote rol. De ondergang van de Britse slagschepen Repulse en Prince of Wales, op 10 december 1941, markeerde definitief het einde van de traditionele zee-oorlog, die met kanons werd uitgevochten.

In twee opeenvolgende zeeslagen, in de Koraalzee en bij Midway in 1942, was er nimmer direct contact tussen de vloten van de strijdende partijen. Beide zeeslagen werden met vliegdekschepen uitgevochten en vormden het keerpunt in de oorlog tussen Japan en de Verenigde Staten. Tijdens de laatste zeeslag werden vier Japanse vliegdekschepen tot zinken gebracht door Amerikaanse vliegtuigen.

Omdat het belang van vliegdekschepen zo groot was, werden tijdens de oorlog vele koopvaardijschepen, kruisers en slagschepen verbouwd tot vliegdekschip. De Royal Navy voorzag zo aanvankelijk een stuk of twintig koopvaarders snel van een vliegdek en een kleine hangar voor drie tot vier vliegtuigen. Dit waren de Merchant Aircraft Carriers (MAC), die onder civiele vlag bleven varen. Later ondergingen koopvaarders een volledige verbouwing tot escort-carriers en kwamen onder de vlag van de marine te varen. Door het gebrek aan "echte" vlootvliegdekschepen en de traagheid waarmee de in allerijl gelanceerde bouwprogramma's schepen opleverden zijn deze voormalige koopvaarders tot het eind van de oorlog op alle belangrijke fronten ingezet.

Er werden, zowel in Engeland als de V.S., diverse bouwprogramma's voor nieuwe vliegdekschepen gelanceerd. De Royal Navy accordeerde de bouw van de Colossus (10 schepen), Majestic (6), Centaur (8), Audacious (4) en Gibraltar (3) klassen. De US Navy bouwde de Essex (26 schepen) en Midway (3) klassen. In Engeland zijn alleen de schepen van de Colossus klasse voor het eind van de oorlog gereed gekomen. In 1945 werd de Gibraltar klasse geannuleerd, de Centaur en Audacious klassen werden gehalveerd (en in de jaren vijftig afgebouwd). Vijf schepen van de Majestic klasse zijn na de oorlog aan het buitenland verkocht, het zesde is gebruikt voor onderdelen. De V.S. annuleerde aan het eind van de oorlog de bestelde America klasse. Tegen het eind van de Tweede Wereldoorlog hadden de Britten zo'n vijftig vliegdekschepen in gebruik en de Amerikanen ongeveer honderd.

[bewerk] Na de Tweede Wereldoorlog

Overtuigd door het belang van vliegdekschepen namen na de Tweede Wereldoorlog diverse landen dergelijke schepen in gebruik: Canada (1946-1970), Australië (1948-1982), Nederland (1946-1968), Argentinië (1958-1985), Frankrijk (1945), Spanje (1967), Brazilië (1956) en India (1957). Meestal werden daarvoor overtollige Engelse of Amerikaanse schepen aangeschaft. De vier eerst genoemde landen hebben hun vliegdekschip inmiddels weer afgedankt.

Spanje heeft in 1988 een vliegdekschip van eigen ontwerp (Principe de Asturias) in gebruik genomen ter vervanging van het oorspronkelijke (Dédalo). Brazilië en India hebben hun, oude, schepen inmiddels vervangen door een voormalig Frans (Foch, nu varend als Sao Paulo) en Engels (HMS Hermes, nu varend als Viraat) schip. India zal dat schip binnen enkele jaren wederom vervangen door een schip van eigen ontwerp, dat in 2005 op stapel is gezet..

Sinds 1985, resp. 1997 beschikken ook Italië (Giuseppe Garibaldi) en zelfs Thailand (Chakri Nareubet) over hun eerste vliegdekschip. De Chakri Nareubet is gebouwd in Spanje, volgens een verkleind ontwerp van de Principe de Asturias. China heeft volgens diverse berichten belangstelling voor dit type schip, maar er nog altijd geen in bezit.

Rusland nam pas vrij laat haar eerste vliegdekschip in gebruik: omstreeks het midden van de jaren zeventig. Dit type had, in tegenstelling tot wat gangbaar was, geen lanceerinrichting of vangkabels (benodigd bij het landen) en was beperkt tot verticaal startende en landende vliegtuigen. Het einde van de Koude Oorlog maakte tevens een einde aan het Russische programma voor vliegdekschepen: bestaande eenheden werden verkocht of gesloopt en in aanbouw zijnde schepen zijn nimmer voltooid. Eén schip, de Koeznetsov wordt nog gebruikt voor vlagvertoon. Er zijn plannen voor de bouw van een nieuwe generatie vliegdekschepen, waarvan 2 voor de Noordelijke Vloot en 2 voor de Pacifische Vloot zijn gepland. De productie hiervan zou moeten starten in 2010 en binnen 6 jaar voltooid moeten zijn.

Vliegdekschepen van de Amerikaanse marine zijn veel groter dan die van andere landen en kunnen tot ca. 100 vliegtuigen aan boord meenemen. In 1961 nam de Amerikaanse marine haar eerste door kernenergie aangedreven vliegdekschip (USS Enterprise) in gebruik. Vanaf 1970 zijn alle nieuwe vliegdekschepen nucleair aangedreven. Alleen Frankrijk heeft het aangedurfd eveneens een nucleair vliegdekschip (MN Charles de Gaulle) te bouwen (2001).

Vanaf de jaren zestig verschijnen kleine vliegdekschepen voor amfibische oorlogvoering. Hierbij ontbreken hoekdek, lanceerinrichting en vangkabels. Zij zijn beperkt tot het gebruik van (transport-) helikopters. Wel bieden zij accommodatie voor een bataljon mariniers. Door het gebruik van verticaal startende en landen vliegtuigen (van het Harrier type) krijgen die schepen echter wel extra mogelijkheden. De V.S. hebben een dozijn van dit soort schepen, Engeland heeft er één, Frankrijk twee en Spanje heeft bouwplannen.

[bewerk] Kenmerken

Een vliegdekschip heeft een aantal voorzieningen die het mogelijk maken met vliegtuigen te werken:

Een lanceerinrichting, waarmee vliegtuigen over een korte afstand een grote versnelling krijgen. Vroeger werd gebruikgemaakt van een mechanisch-hydraulische inrichting, na WO II van stoomturbines. Men spreekt ook wel van stoomkatapult. Inmiddels komt de elektro-magnetische lanceerinrichting in de belangstelling.
Vangkabels, meestal vier, dwarsgespannen over het dek, waaraan een (vang-) haak van een landend vliegtuig zich vastgrijpt en daarmee tot stilstand komt. Zo'n vangkabel loopt naar een apparaat dat de arrester gear engine wordt genoemd. Er zullen slecht weinigen weten dat deze arrester gears voor bijna alle vliegdekschepen die de laatste 20 jaar in dienst genomen werden (door de VS en Frankrijk) door een Nederlands bedrijf gebouwd werden.
Een hoekdek: een verbreding van het vliegdek over bakboord waardoor een landingsbaan schuin over het dek aangebracht kan worden. Hierdoor blijft het voorste deel van het dek vrij voor het starten of parkeren van vliegtuigen en kan een landend vliegtuig, na missen van de vangkabel een veilige doorstart maken zonder in de geparkeerde vliegtuigen terecht te komen.

De Engelse marine bouwde eind jaren zeventig, begin jaren tachtig, drie lichte vliegdekschepen van de Invincible klasse. Deze schepen waren geoptimaliseerd voor het Sea Harrier jachtvliegtuig en ontberen katapult en vangkabels. Het Harrier type kan verticaal starten en landen, maar ook gebruikmaken van een korte aanloop. Daartoe is aan boord van deze schepen een zogenaamde ski-jump, of springschans, aangebracht. Vliegdekschepen van Spanje, Italië, Thailand en India hebben ook deze voorziening.

[bewerk] Nederland

Tijdens de Tweede Wereldoorlog voeren twee MAC schepen van de Shell-groep onder Nederlandse (civiele) vlag. Hierop waren vliegtuigen en personeel van het Engelse-Nederlandse squadron 860 geplaatst. In 1946 keeg de Koninklijke Marine voor het eerst een eigen vliegdekschip, de escorte-carrier Nairana, die voor een periode van 2 jaar gehuurd werd van de Royal Navy. Het schip werd herdoopt in Hr.Ms. Karel Doorman en bood plaats aan ca. 20 vliegtuigen. In 1948 werd een vliegdekschip uit de Colossus klasse, de Venerable, overgenomen van Engeland en eveneens Karel Doorman genoemd. Van 1955-1958 werd het verbouwd, waarbij onder meer een hoekdek werd aangebracht. In 1968 werd het verkocht aan Argentinië.

Vrij recent is er nog gespeculeerd over de aanschaf van een helikopter-carrier door de marine, zo ook bepleit in een rapport van instituut Clingendael in 2004. Dit voorstel is niet overgenomen door het ministerie van defensie.