Perzisch tapijt
Een Perzisch tapijt is de benaming voor een met de hand gemaakt tapijt uit Perzië of de wijde omgeving (Afghanistan, Tadzjikistan, Uzbekistan, Turkije, Armenië maar ook India en China) daarvan. Perzische tapijten worden ook wel Oosterse tapijten genoemd en kunnen worden gerekend tot de vroege toegepaste kunst. Al in de bijbel kunnen we lezen over het gebruik van kleden voor de versiering van de tempel. Het oudst bekende geknoopte tapijt is de zogenaamde Pazyryk. Een Perzisch of Oosters tapijt is een kleed dat met de hand is gemaakt, machinaal vervaardigde kleden behoren niet tot deze groep.
Perzische tapijten worden onderscheiden in:
- met de hand geweven stuk zonder pool, de zogenaamde kelims
- met de hand geweven en met de hand geknoopte stukken. Deze kleden hebben een pool die in het weefsel is geknoopt en die de bovenzijde van het kleed vormt.
Inhoud |
[bewerk] Het Perzisch tapijt in Nederland en Europa
Bijna onopgemerkt verdwijnt het authentiek Perzische tapijt van de Europese markt. Het Perzisch tapijt is zeker in Nederland al jaren geen hot-item maar toch nog steeds goed voor een omzet van ongeveer 10 miljoen euro per jaar (2005). Een authentiek Perzisch tapijt komt uit Iran (of de andere genoemde landen) en is gemaakt in de stad of streek waarvan het de naam draagt. Bijvoorbeeld een Bijar-tapijt is gemaakt in een atelier in of in de buurt van de Iranese stad Bijar. Veel tapijten komen tegenwoordig echter uit andere landen zoals India en Pakistan, het zijn kopieën van de originele Iranese tapijten. Deze kopieën worden verkocht als India of Pakistan en leveren dus geen echt probleem op voor de koper. Maar de meeste tapijten die naar de Europese markt komen uit Iran zijn ook niet meer authentiek, dat wil zeggen: ze worden wel in Iran gemaakt maar niet langer in de plaats waarna het tapijt is vernoemd. Het grote bezwaar is dat er op deze wijze geen ontwikkeling meer is, een authentiek tapijt is levend, elk exemplaar is uniek. Door de loop der jaren en der eeuwen veranderen patronen en kleuren in elke plaats waar tapijten gemaakt worden. De productie van kopieën stopt deze eeuwenoude cultuur en plaatst de handgeknoopte tapijten op het peil van een machinegeknoopt stuk. Wat is er aan de oorzaak van deze ontwikkeling? Er zijn twee belangrijke redenen:
- Door het huidige bewind worden nomaden gedwongen zich in steden of dorpen te vestigen (afname van 2.000.000 in 1966 naar 240.000 in 2006 bron: Encarta®);
- door de verbeterde economie kunnen tapijtknopers en knoopsters in andere beroepen meer verdienen.
De gevolgen zijn:
- De echte nomadentapijten zijn zogoed als verdwenen en ook in Iran niet meer te koop;
- de ateliertapijten zijn schaars en voor de Europese markt te duur.
Vooral in het oosten van Iran zijn nog goedkope arbeidskrachten te vinden en daar worden dan ook veel "goedkope" Perzische tapijten gemaakt. Het oude authentieke Perzische tapijt zal de komende jaren zeker in waarde stijgen.
De foto toont een zogenaamde Kazak, het patroon is onmiskenbaar Kazak (Kaukasus). Dit tapijt is gemaakt in oost-Iran en is een getrouwe kopie van een authentieke Kazak. Deze kopieën worden in een bepaalde 'oplage' van vrijwel identieke exemplaren gemaakt.
[bewerk] De vervaardiging
Een Perzisch tapijt wordt vervaardigd met behulp van een weefgetouw. Het eindresultaat wordt sterk beïnvloed door het aantal kettingdraden (scheringdraden) dat per cm wordt gebruikt. Hoe meer kettingdraden hoe fijner het werkstuk zal zijn. Tussen de kettingdraden worden de inslagdraden geweven. Na elke ingeweven inslagdraad (soms na twee of drie) volgt een rij knopen. Een knoop bestaat uit een draad die rond twee kettingdraden is geknoopt en daarna afgeknipt. De twee einden van deze draad, die verticaal op de geweven onderzijde staan, vormen de pool van het tapijt.
[bewerk] De materialen
De gebruikte materialen zijn wol, zijde en katoen. Soms worden andere materialen gebruikt zoals jute of andere vezels, dit zijn echter hoge uitzonderingen.
- De wol is afkomstig van schapen, geiten en kamelen. Schaapswol is het meest gebruikte materiaal, ook geitenwol komt regelmatig voor. Kameelwol wordt slechts incidenteel gebruikt voor producten die zijn vervaardigd door nomaden. Wol wordt gebruikt voor de pool en voor het grondweefsel: de ketting en de inslag.
- Zijde is een kostbaar materiaal en wordt gebruikt bij de vervaardiging van kostbare fijngeknoopte tapijten. Vroeger was de zijde altijd van natuurlijke oorsprong maar tegenwoordig wordt ook wel kunstzijde gebruikt. Zijde wordt in de pool ook wel gebruikt samen met wol, de zijde dient dan om bepaalde details in het ontwerp te benadrukken. Zijde wordt eveneens gebruikt als kettingdraad, voornamelijk in zeer fijngeknoopte stukken. De kettingdraad moet dan dun zijn en de dunne zijdedraad is sterker dan een katoenen draad. Voor de inslagdraad wordt slechts zelden zijde gebruikt.
- Katoen is afkomstig van de katoenplant en wordt gebruikt voor de ketting en de inslag. Het gebruik van katoen in de pool, eventueel in combinatie met wol, komt sporadisch voor bij goedkopere kleden.
[bewerk] De soorten of typen
Perzische tapijten worden op allerlei manieren ingedeeld, een eenvoudige doeltreffende indeling is op grond van het onderscheid tussen degenen die het product hebben vervaardigd. We onderscheiden:
- nomadentapijten
- dorps- en boerentapijten
- ataliertapijten
Perzische tapijten worden aangeduid met namen die zijn afgeleid van de plaats of stam van herkomst bijv.: Esfahan, Tabriz, Ghom, Qasqhai, Shiraz enz.
[bewerk] Nomadentapijten
Nomaden zijn volkeren of stammen die rondtrekken en meestal in tenten wonen. Deze mensen houden schapen, geiten en ander kleinvee en beschikken over ruime hoeveelheden wol. Ze spinnen de wol met de hand en daarna wordt de wol geverfd. De gebruikte verfstoffen zijn voor een deel nog van plantaardige oorsprong. De kleden worden gekenmerkt door de eenvoudige patronen en de vrij grove structuur. De gebruikte patronen worden al sinds eeuwen overgeleverd binnen de leefgemeenschap en hebben vaak betrekking op de dingen van alledag en de directe leef- en woonomgeving. De afbeeldingen van bloemen, planten, dieren en voorwerpen zijn meestal gestileerd weergegeven omdat een nauwkeurige weergave een veel fijnere knoping vereist. Over het algemeen zijn (vooral de oudere kleden) volledig uit wol vervaardigd, naast wol op wol komt echter ook wol op katoen voor. Naast tapijten en kleinere kleedjes worden veel gebruiksvoorwerpen zoals tassen, zakken, tentbandd enz. gemaakt.
[bewerk] Dorps- en boerentapijten
De dorps- en boerentapijten worden vervaardigd door mensen uit dorpen en boeren die wonen in de omtrek van dorpen en steden. Deze mensen hebben zich blijvend gevestigd en dit geeft aan hun bestaan een zekere stabiliteit. In de omgeving van de dorpen wordt vanouds katoen verbouwd en we zien dit terug in de producten, zelfs komt het spaarzaam gebruik van zijde in de pool voor. Naast wol op wol zijn veel kleden vervaardigd op een katoenen basis. De ontwerpen zijn eeuwenoud en over het algemeen zeer traditioneel. In de afgelopen eeuw is hierin echter wel wat veranderd doordat met producten ging vervaardigen voor de export. De producten worden verhandeld in de dichtstbijgelegen stad of handelscentrum en soms worden alle kleden uit de omgeving van een dergelijk centrum naar deze stad genoemd. Als duidelijk voorbeeld geldt Hamadan, ongeveer tweehonderd dorpen uit de omgeving verkopen hun producten via Hamadan. Al deze kleden worden Hamadan genoemd en slechts enkele experts zijn in staat te zeggen uit welk dorp een bepaald product komt.
[bewerk] Ateliertapijten
De geschiedenis van de ateliers gaat terug tot de tijd der Safawiden. De heersende koningen (Shah's) lieten in de door hen verkoren hoofdstad ateliers inrichten voor het knopen van tapijten en andere kunstvormen zoals: schoonschrijven (Kalligrafie), boekverluchting en miniaturen. De in die tijd gevestigde tradities van tapijtweven leven nog steeds in de huidige ateliers. De mooiste en kostbaarste tapijten worden vervaardigd in de ateliers der grote steden. De tapijten worden gekenmerkt door hun fijnzinnigheid, fijne structuur en het gebruik van de beste grondstoffen. Toch worden ook hier alle tapijten geheel met de hand vervaardigd. De meest voorkomende combinaties van materiaal zijn : wol en wol met zijde op katoen en op zijde en zijde op zijde. De gebruikte indelingen en motieven zijn eindeloos evenals het aantal kleuren. In de ateliers worden voornamelijk kleden en tapijten geknoopt en vrijwel geen gebruiksvoorwerpen zoals (kameel- en ezels-) tassen, zakken en zadeldekken.
[bewerk] Externe link
Enkele beschrijvingen van atelierkleden (voornamelijk figurale en picturale tapijten) zijn beschikbaar als pdf-file:
